Униврзитетски професори, академици, хрватски македонисти, писатели, дипломати, уметници, новинари, студенти, ученици и членови на македонската заедница, во Загреб, заеднички, на највисоко ниво го чествуваа делото на еден од најзначајните македонски и јужнословенски поети на денешницата, Раде Силјан. Салата на централната загрепска библиотека „Богдан Огризовиќ“, вчера, на денот кога пред 86 години е објавена Рациновата „Бели мугри“, беше исполнета до последното место за одбележување два значајни јубилеја за Силјан и за македонската книжевност и култура, но и за македонската држава – 75 години од неговото раѓање и 50 години од објавувањето на неговата прва поетска книга „Третиот лик на времето“. Настанот се одржа под покровителство на хрватското Министерство за наука, образование и млади, а во организација на МКД „Охридски бисер“ во соработка со градските библиотеки и читалници од Загреб, како централно чествување во рамките на манифестација „Македонскиот јазик е нашиот идентитет“.

Чествувањето го отвори раководителката на загрепската библиотека „Богдан Огризовиќ“, една од главните двигателки на културниот живот во Загреб, Јасна Ковачевиќ, притоа нагласувајќи ја значајноста на манифестацијата и посочувајќи го Силјан како најистакнат меѓу канонските македонски поети со активен опус, со творештво што е значаен дел и од јужнословенската книжевност. Присутните, од името на македонската држава ги поздрави амбасадорот, Н.Е. Драган Ѓурчевски, а од името на хрватскиот ПЕН-Центар и на Хрватското друштво на писатели се обрати поетот, писател и книжевен критичар, Иван Херцег, директор на меѓународниот фестивал „Стихот во регионот“. Жељка Ненадиќ од Секторот за образование на јазикот и писмото на националните малцинства при Управата за националните малцинства во Република Хрватска, како претставник на хрватските институции изрази задоволство што под хрватско институционално покровителство се одржува настан од ваков формат, искажувајќи подготвеност за натамошна поддршка за афирмацијата на македонскиот јазик, книжевност и култура во Хрватска. За поезијата на Раде Силјан говореа Весна Мојсова-Чепишевска и Иван Антоновски од Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, а модераторка на настанот беше професорката Ивана Брезовец, којашто е и координаторка на манифестацијата.

– Го читаме Силјан и се прашуваме од каде тој медитеранизам кај омеѓениот со планини демирхисарец? Дали можеби и кај кај него, тој е производ на она силно пекање по морето кое историски и географски сме го изгубиле, а на што укажаа и Блаже Конески, но и Предраг Матвеевиќ во својата книга „Медитерански бревијар“? Дали тој е и производ на пекањето по сонцето кое навестува трагедии, по црното сонце и црвено-црниот вез што ги читаме и кај Конески, Шопов, Андреевски? Во неговата поезија се чита и едно современо и севремено тажење/тагување и тихување над сите болки, над сите болести и сите таги и сите премрежја на својот, но и заради својот народ, јазик, семејство, роден крај и ова негово современо тажење се надоврзува на сите тажачки што ги испеа Петре М. Андреевски. На ова Силјаново пеење-тажење се надоврзува и неговата песна за и на последниот македонски гуслар. Од секогаш ме мачела мислата зошто Раде Силјан со таков пиетет го зема гусларот за свое поетово “јас”?, истакна меѓу другото универзитетската професорка и книжевна критичарка, Весна Мојсова-Чепишевска.

Надоврзувајќи се, Иван Антоновски одделно се осврна на доминантите во поезијата на Силјан, читајќи ја и како поетска историја на неговата и нашата некогашна и актуелна сегашност – историја на македонствувањето.

– Меѓу македонските поети родени околу 1950 година коишто супериорно го претставуваат македонскиот поетски модернизам, но и воопшто меѓу промислувачите на смислата на постоењето преку стих коишто зачекорија во македонскиот културен простор од седумдесеттите години на минатиот век наваму, Раде Силјан се издвојува како единствен што остана дотолку доследен на определбата секоја негова песна да е промислување на суштината на времето што го живее, чувствува и мисли. Во исто време, мисловно-филозофски задуман за своето и нашето постоење и опстојување, заради што во неговата поетика, неслучајно критиката препозна и посебен вид македонска песна. Современ поет на македонската темпоралност, кој повеќе од половина век пее за времето сегашно, ама и за односот кон времето минато и времето идно. Канонски автор, стожерник на македонската книжевна стварност во последните неколку децении – еден од оние што имаат остварено најголем влог во вредносната вертикала на македонската поезија воопшто, издвои меѓу другото Антоновски.

Во салата на централната загрепска библиотека, стихови на Раде Силјан одекнаа на македонски и во препев на хрватски јазик од Борислав Павловски, а меѓу присутните беа и неговите наследници на Филозофскиот факултет во Загреб – професорите Ивица Баковиќ и Борјана Прошев-Оливер. Пред присутните, со благодарност и убав македонски збор се обрати и Силјан, поздравен со громогласен аплауз.

Програмата на ова чествување на високо ниво беше збогатена и со фолклорен настап на ученици од хрватските училишта, со што во загрепската библиотека се слушна и македонската музика и се почувствува македонскиот ритам, што наиде на особено емотивен прием кај публиката.

Во рамките на манифестацијата беше остварена и средба на Силјан со дел од студентите по македонистика на Универзитетот за Загреб, како и работен состанок со директорката на македонскиот Културно-информативен центар во Загреб, Мими Ѓоргоска-Илиевска, којашто и присуствуваше на целтралното чествување, заедно со амабасадорот Драган Ѓурчевски.

Во седиштето на Заедницата на Македонците во Хрватска, Силјан се сретна и со дел од најмладите – оние што допрва ќе треба да ги негуваат и развиваат македонско-хрватските културни врски.

По повод 75 години од раѓањето и половина век од објавувањето на првата поетска книга на Раде Силјан, претходно издавачот „Дијалог“ објави избор од неговата поезија „Лажно време“ и книга со избор од критиките за неговото поетско творештво. Јубилеите на Силјан се чествуваа и во Србија, со објавување избор од неговата поезија во препев на српски јазик остварен од академик Ристо Василевски, во издание на издавачката куќа „Арка“. Чествувањето во Загреб е прв настан на којшто се одбележуваат двата јубилеја. Реткост е на ваков начин делото на македонски поет со активен опус да се чествува во странска држава.

Раде Силјан е еден од најзначајните автори на современата македонска книжевност во XX и XXI век – поет, критичар, есеист, книжевен истражувач, преведувач и антологичар. Автор е на 23 стихозбирки. Добитник е на највисоките признанија за поезија во Македонија: наградите „Браќа Миладиновци“ на Струшките вечери на поезијата и „Ацо Шопов“ на Друштвото на писателите на Македонија. Носител е на Државната награда „11 Октомври“ за животно дело во областа на уметноста. Беше претседател на Друштвото на писателите на Македонија во два мандати. Поезијата на Раде Силјан во посебни книги е преведена на англиски, руски, грчки, турски, италијански, бугарски, српски, унгарски, полски, латински, романски, црногорски, влашки, словенечки, албански и бошњачки јазик. Делови од неговото поетско творештво се објавни и во превод на хрватски јазик. Застапен е во сите антологии на современата македонска поезија. Основач е на првата издавачка куќа формирана во самостојна Македонија, „Матица македонска“.

Декември 2025 во Кинотеката на Македонија пристигнува како месец во кој македонската кинематографија и европското авторско кино се пресретнуваат во едно заедничко, пулсирачко движење. Овојпат, декемвриската магија не се исцрпува во формална програмска понуда – таа станува мапа на нов заеднички дух што се создава меѓу авторите, публиката и институциите, дух што го афирмира филмот како колективно доживување и просторно-емотивна точка на повторно поврзување.

Во средиштето на програмата се новите македонски филмови, кои ја реафирмираат свежината и зрелоста на домашната продукција. Премиерите на долгометражните наслови од Георги Унковски („Ди Џеј Ахмет“), Теона Стругар-Митевска („Мајка“, со интернационалната ѕвезда Нуми Рапас) и Јани Бојаџи („Утре наутро“) цртаат жанровски и стилски шаренолик пејзаж – од урбани енергии и интимни духовни слоеви до егзистенцијални драми испишани со морална тежина. Сето тоа зборува за домашна сцена што созрева гласно, самосвесно и креативно храбро.

Програмата понатаму ја прошируваат и внимателно избраните европски филмови од актуелниот фестивалски корпус: новиот филм на Паоло Сорентино, со Гери Олдман во една од улогите, како и најновото дело на романскиот автор Раду Жуде. Со овие проекции Кинотеката се позиционира како значајна точка на контакт со современото европско авторско размислување – кино што дише со филозофски нијанси, хумор, меланхолија и социјална свесност, истовремено отворајќи прозор кон поширокиот хоризонт на модерната филмска естетика.

Особено значајно е што дел од декемврискиот репертоар ќе биде исполнет и со програмата на Синедејс 2025. Фестивалските проекции ќе се прелеат во просторот на Кинотеката, создавајќи динамична филмска сцена каде локалното и меѓународното се движат синхронизирано – како две траектории што постојано се допираат, надополнуваат и го збогатуваат културниот пејзаж. Интеграцијата со Синедејс носи дополнителна фестивалска енергија: нови откритија, неочекувани естетики, авторски гласови и филмски разговори што продолжуваат и по изгаснувањето на последниот кадар.

Во ваквиот контекст, овој декември Кинотеката не е само место за проекција – таа станува простор на препознавање и културно собирање, каде публиката повторно ја открива радоста на вистинското кино. Месец исполнет со длабочина, авторитет и искрен ентузијазам, кој на самиот крај од годината нè потсетува на една едноставна, но битна вистина: филмот останува најплеменитата уметност што умее да нè обедини, воздигне и преобликува.

Со оваа богата програма, Кинотеката ја затвора 2025 година во дух на уметничка зрелост и нови почетоци – месец што јасно покажува дека македонскиот филм, европската авторска традиција и фестивалскиот пулс на регионот можат да постојат во исто живо, блескаво кино-платно.

Целосна ПРОГРАМА

На 25.11.2025 година, во 18:30 часот, пред бројна публика во Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“ во Берлин, Германија, беше отворена архитектонската изложба „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje) на авторите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков, Јован Ивановски, Теа Дамјановска и Михајло Стојановски.

Сместена на Ернст-Ројтер-Плац (Ernst Reuter Platz), Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“ е изградена од оригиналните фасадни елементи на историската зграда на Школата Баухаус во Десау и претставува пионерски пример за трансформација на архитектонското наследство. Покрај тоа што ја чува значајната историја на Баухаус, галеријата функционира како транс-дисциплинарна урбана лабораторија посветена на истражување на иднината на модернизмот, градежната култура и одржливоста. Таа активно ја ангажира јавноста преку работилници, изложби и партиципативни проекти, што ја прави активна културна платформа за преиспитување на тоа како архитектонското наследство може да ги обликува современите културни и еколошки практики. Изложбата „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ ја заокружува програмата „Модерната еманципација“, која започна со одржувањето на фестивалот „Жените во архитектурата“ (WIA2025-Festival) во месец јуни 2025 година, и е во рамки на архитектонскиот фестивал „Триенале на Модерната“ (TDM2025 – Triennale der Moderne), кое по петти пат се одржува во градовите каде некогаш била сместена Школата Баухаус: Берлин, Десау и Вајмар.

Архитектонската изложба „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ е резултат на повеќегодишно истражување и го претставува креативниот придонес на жените архитекти во македонската архитектура, со цел да придонесе за подобро разбирање, поголема видливост и културолошко вреднување на архитектонското наследство што го оставиле на идните генерации. На изложбата во Берлин се претставени повеќе од 30 дела на избрани жени архитекти: Мимоза Несторова Томиќ, Вера Ќосевска, Љубинка Маленкова, Олга Папеш, Василка Ладинска, Прохирија Хаџи Костова Пешиќ, Нада Савеска, Донка Петкова Костиќ и Росанда Мичева.

Образувани во веќе реномираните архитектонски школи и културни центри во поранешна Југославија – Белград, Загреб и Љубљана, каде архитектонскиот модернизам навлегувал директно од европските центри – Париз, Берлин, Виена, Прага итн., по враќањето во Скопје и работата во бројни проектански организации тие извршиле силно влијание врз развојот на македонската архитектонска сцена, ширејќи ја модернистичката идеја и култура помеѓу помладите генерации на архитекти.

Промоцијата на македонската архитектура во Берлин продолжува во четврток, на 27.11.2025 година, во реномираната Берлинска галерија (Berlinische Galerie), која е клучна културна институција во Берлин посветена на истражување на модерната уметност, фотографија и архитектура. Сместена во поранешна индустриска зграда во населбата Кројцберг, Берлинската галерија служи и како историска архива и како култ(ур)но место каде активно се преобмислува постојано променливиот уметнички идентитет на Берлин. Кураторката од Берлинската галерија Катарина Депиш, заедно со архитектите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков и Јован Ивановски, истовремено ќе водат музејска тура и пред посетителите ќе водат разговор на тема: „Другарки и тимски играчи – жените кои ги изградија Источен Берлин и Скопје“ (Comrades and team players – Women who built East-Berlin and Skopje). Разговорот ќе ја истакне работата на жените архитекти и урбанисти во Источен Берлин и во Скопје, во контекст на општествените и политичките настани помеѓу 1945 и 1989 година, преку дијалог меѓу кураторите на двете изложби „Другари и тимски играчи – жени кои го изградија Берлин, главен град на ДДР“, поставена во Берлинската галерија, односно „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“, поставена во Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“.

Претставувањето на македонската архитектура во Берлин продолжува на 29.11.2025, кога архитектите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков и Јован Ивановски ќе имаат свое излагање на меѓународната конференција на тема „Прогресивно наследство“, што се одржува во рамките на „ЕТОМ – Европско триенале на модернизмот“ (ETOM – European Triennale of Modernism) и „НЕБ – Нов европски Баухаус“ (NEB – New European Bauhaus). На конференцијата ќе бидат претставени различните практики на истражување на модернизмот како „прогресивно наследство“, во смисла на неговата важност во градењето на општествената кохезија и активната културна соработка, особено во Централна и Источна Европа.

Истражувањето „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje) беше финансирано во 2021 година од Амбасадата на Швајцарија во Северна Македонија, а претходно беше јавно претставено во Музејот на Македонија во месец декември 2021 година, како и во Македонскиот културен центар во Њујорк во месец јули 2025 година. Реализацијата на изложбата во Галеријата BHROX е подржана од Министерството за култура и туризам на Република Северна Македонија, компанијата „Рединг ОГ“ Скопје, Универзитетот „Американ Колеџ“ Скопје, Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје и Континео 2020. Изложбата „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje), ќе биде отворена за јавноста до 14 декември 2025 година.