На 25.11.2025 година, во 18:30 часот, пред бројна публика во Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“ во Берлин, Германија, беше отворена архитектонската изложба „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje) на авторите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков, Јован Ивановски, Теа Дамјановска и Михајло Стојановски.

Сместена на Ернст-Ројтер-Плац (Ernst Reuter Platz), Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“ е изградена од оригиналните фасадни елементи на историската зграда на Школата Баухаус во Десау и претставува пионерски пример за трансформација на архитектонското наследство. Покрај тоа што ја чува значајната историја на Баухаус, галеријата функционира како транс-дисциплинарна урбана лабораторија посветена на истражување на иднината на модернизмот, градежната култура и одржливоста. Таа активно ја ангажира јавноста преку работилници, изложби и партиципативни проекти, што ја прави активна културна платформа за преиспитување на тоа како архитектонското наследство може да ги обликува современите културни и еколошки практики. Изложбата „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ ја заокружува програмата „Модерната еманципација“, која започна со одржувањето на фестивалот „Жените во архитектурата“ (WIA2025-Festival) во месец јуни 2025 година, и е во рамки на архитектонскиот фестивал „Триенале на Модерната“ (TDM2025 – Triennale der Moderne), кое по петти пат се одржува во градовите каде некогаш била сместена Школата Баухаус: Берлин, Десау и Вајмар.

Архитектонската изложба „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ е резултат на повеќегодишно истражување и го претставува креативниот придонес на жените архитекти во македонската архитектура, со цел да придонесе за подобро разбирање, поголема видливост и културолошко вреднување на архитектонското наследство што го оставиле на идните генерации. На изложбата во Берлин се претставени повеќе од 30 дела на избрани жени архитекти: Мимоза Несторова Томиќ, Вера Ќосевска, Љубинка Маленкова, Олга Папеш, Василка Ладинска, Прохирија Хаџи Костова Пешиќ, Нада Савеска, Донка Петкова Костиќ и Росанда Мичева.

Образувани во веќе реномираните архитектонски школи и културни центри во поранешна Југославија – Белград, Загреб и Љубљана, каде архитектонскиот модернизам навлегувал директно од европските центри – Париз, Берлин, Виена, Прага итн., по враќањето во Скопје и работата во бројни проектански организации тие извршиле силно влијание врз развојот на македонската архитектонска сцена, ширејќи ја модернистичката идеја и култура помеѓу помладите генерации на архитекти.

Промоцијата на македонската архитектура во Берлин продолжува во четврток, на 27.11.2025 година, во реномираната Берлинска галерија (Berlinische Galerie), која е клучна културна институција во Берлин посветена на истражување на модерната уметност, фотографија и архитектура. Сместена во поранешна индустриска зграда во населбата Кројцберг, Берлинската галерија служи и како историска архива и како култ(ур)но место каде активно се преобмислува постојано променливиот уметнички идентитет на Берлин. Кураторката од Берлинската галерија Катарина Депиш, заедно со архитектите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков и Јован Ивановски, истовремено ќе водат музејска тура и пред посетителите ќе водат разговор на тема: „Другарки и тимски играчи – жените кои ги изградија Источен Берлин и Скопје“ (Comrades and team players – Women who built East-Berlin and Skopje). Разговорот ќе ја истакне работата на жените архитекти и урбанисти во Источен Берлин и во Скопје, во контекст на општествените и политичките настани помеѓу 1945 и 1989 година, преку дијалог меѓу кураторите на двете изложби „Другари и тимски играчи – жени кои го изградија Берлин, главен град на ДДР“, поставена во Берлинската галерија, односно „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“, поставена во Галеријата „BHROX Bauhaus Reuse“.

Претставувањето на македонската архитектура во Берлин продолжува на 29.11.2025, кога архитектите Ана Ивановска Дескова, Владимир Десков и Јован Ивановски ќе имаат свое излагање на меѓународната конференција на тема „Прогресивно наследство“, што се одржува во рамките на „ЕТОМ – Европско триенале на модернизмот“ (ETOM – European Triennale of Modernism) и „НЕБ – Нов европски Баухаус“ (NEB – New European Bauhaus). На конференцијата ќе бидат претставени различните практики на истражување на модернизмот како „прогресивно наследство“, во смисла на неговата важност во градењето на општествената кохезија и активната културна соработка, особено во Централна и Источна Европа.

Истражувањето „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje) беше финансирано во 2021 година од Амбасадата на Швајцарија во Северна Македонија, а претходно беше јавно претставено во Музејот на Македонија во месец декември 2021 година, како и во Македонскиот културен центар во Њујорк во месец јули 2025 година. Реализацијата на изложбата во Галеријата BHROX е подржана од Министерството за култура и туризам на Република Северна Македонија, компанијата „Рединг ОГ“ Скопје, Универзитетот „Американ Колеџ“ Скопје, Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје и Континео 2020. Изложбата „Жените во македонската архитектура: обновата на Скопје“ (Women in Macedonian Architecture: Rebuilding Skopje), ќе биде отворена за јавноста до 14 декември 2025 година.

В понеделник, 1 декември, од 19:00 часот во киното „Фросина“ во Младинскиот културен центар ‒ Скопје, ќе се одржи промоција на стихозбирката „Времето пред јазикот“ од хрватската поетеса, драмска авторка, есеистка, активистка и уредничка Моника Херцег.

Ова е трета нејзина стихозбирка објавена на македонски јазик од страна на „ПНВ Публикации“ од Скопје, и таа, како и претходните две, е поместена во едицијата „Гравири“. За книгата, низ разговор со авторката, ќе говори Јулијана Величковска, главен и одговорен уредник во „ПНВ Публикации“, но и авторка на препевот од хрватски јазик. Изданието е поддржано од ТРАДУКИ.

Добитничката на Нобеловата награда за литература, Олга Токарчук, за поезијата на Моника Херцег вели: „Поезијата на Моника Херцег е како рана низ која свети светот – болна, вистинита, натопена со сеќавања и гнев, но и со надеж за нови приказни. Нејзините песни, произлезени од искуствата на војна, прогон и насилство, ги надминуваат границите на времето и географијата за да проговорат во име на оние што никогаш немале глас. Ова е поезија што не се плаши да зборува за одговорност – за Европа, за жените, за оние што системите и идеологиите ги исфрлиле на маргините. Херцег пишува за историјата што веќе не им припаѓа на победниците и за убавината што не може да се смести во рамките што некогаш ги познававме“.

Поетот Марко Погачар, пак, за „Времето пред јазикот“ истакнува: „Книга на тишината, самотијата и љубовта што нè надраснува, чија метафорика (како онаа на птиците) е речиси еднозначно изградена околу симболот на срцето“.

А писателот Миљенко Јерговиќ, додава: „Отсекогаш, уште од крајот на основното училиште, поезијата ја читам со молив в рака и со една што помала тетратка што ја собира во секој џеб, во која запишувам зборови, фрази, конструкции, стихови што ќе ми се допаднат. Помалку за да се потсетувам на нив, повеќе за, запишувајќи ги, да ги запаметам. Од книгата на Моника Херцег почнав да препишувам уште од насловот, а потоа препишав многу, многу повеќе. Она што ќе го подвлечам во тетратката, тоа ми е најмилото на светот. Многу работи од Моника подвлеков. Некои од нив би сакал, како во онаа прозна сцена кај Болањо, да се испишат на небото со траги од млазни авиони. На пример: ‘и време е да се откачиме од бога’, и она кога го смета бога за одговорен ‘за ситните раце со кои не можам / да му удрам парче небо врз глава на татко ми’. А особено: ‘Тука, тишината се прикрадува како стоногалка’. Поезијата почнува, сè почнува со сликата на тишината што се прикрадува како стоногалка“.

МОНИКА ХЕРЦЕГ (Хрватска, 1990) е поетеса, драмска авторка, есеистка, феминистка, активистка и уредничка во издавачката куќа „Фрактура“, Загреб. Добитничка е на повеќе од десет книжевни награди. Во 2023 г. беше избрана за Европски млад лидер во рамките на програмата „Пријатели на Eвропа“. Членка е на Управниот одбор на П.Е.Н. центарот на Хрватска и на уредничкиот одбор на списанието „Поезија“ што го издава Хрватското друштво на писатели. Добитничка е и на наградите на Град Петриња и Град Загреб, а во 2021 г. ја добила и наградата „Храбри жени“ (“Fierce Women”) за активизам.

Aвторка е на стихозбирките: „Почетни координати“ (2017), за која освои бројни награди, меѓу кои: „Горан за млади поети“, „Квирин за млади поети“, „Фран Галовиќ“, „Славиќ“ и „Мостови на Струга“; „Ловостој.“ (2018), за која ја доби наградата „На врв на јазик“ и „Времето пред јазикот“ (2020) за која ја добива наградата „Звонко Милковиќ“. Книгите ѝ се преведени и објавени во: Македонија, Србија, САД, Грција, Полска, Украина, Германија и Албанија, а во подготовка се и словенечките изданија. Поединечни песни, раскази, есеи, избори и драми ѝ се преведени на дваесетина јазици, а избори од нејзината поезија се објавени во Литванија и во Франција, како и во бројни антологии. Во 2024 г. ја добива значајната европска поетска награда „Европски поет на слободата“, што ја доделува градот Гдањск, за книгата „Ловостој.“, како и на престижната книжевна награда за млади автори што ја доделува ЦИЕ (Средноевропска иницијатива).

Авторка е и на наградуваните драмски текстови: „Каде што се купуваат нежности“, „Мртвите не треба да се мрдаат“, „Закопани чуда“, „Молк“, „Убиј се, тато“, „Мамо, смееме ли денес да умреме“ и „Убави ентериери“. Некои од нив се преведени на: француски, полски и германски јазик и играни се во театрите во Хрватска. Режирала и неколку пократки форми според сопствени текстови, како и долгометражната документарна радиодрама „Потресни приказни“ за Хрватското радио, а во моментов го привршува нејзиниот прв краток документарен филм „Јосо“, што го потпишува како режисерка и сценаристка.

Со антивоената приказна на Бертолд Брехт „Мајка Храброст и нејзините деца“, во режија на македонскиот режисер Дејан Пројковски во 20 часот во МНТ се затвора јубилејното 50 издание на МОТ. Оваа безвременска драма е третата театарска претстава која Пројковски ја поставува во Новосадскиот театар и која силно резонира со актуелното време во кое живееме исто како во времето кога Брехт ја напишал.

„Живееме во специфични времиња во кои времето се мери според војните и жртвите. Историјата не не научи да се промениме на подобро. Човештвото лесно заборава и повторно се враќаме на истите состојби. Играме слични игри, повторуваме исти трагедии. Светот постојано произведува крв и детски солзи. Достоевски нè потсетува дека никаков идеал не вреди кога ќе падне и само една детска солза. „Мајка Храброст“ е огледало кое го открива вистинското лице на општеството и човекот. Таа, како и човештвото, постојано ја губи својата суштина. Живееме во свет на амбалажа, без суштина каде што се сè препакува.

„Мајка Храброст“ е како Сизиф кој повторно и повторно ги води своите деца низ војната и ги губи. Тоа е бескраен циклус. Ми потсетува и на Диоген кој со свеќа во рака бара каде исчезнал човекот, што се случува со него во војната, но и во кризите како короната, бидејќи секогаш кога амбалажата ќе падне суштината ја нема. Претставата е универзална приказна за војната, антивоена драма, но и антидрама со структура на античка трагедија. Во античката трагедија има катарза, но овде таа се трансформира во V-ефект – ефект на оттуѓување што се раѓа во спојот помеѓу актерите и публиката“ – вели режисерот Пројковски пред изведбата на претставата на МОТ.

Мајка Храброст доаѓа – продава чизми, гас-маски, борбен дух натопен во крвава пареа, солзи и религиозно лудило. Таа е хиената на бојното поле, некрунисаната кралица на воениот капитализам. Оваа претстава е искрена, трогателна семејна сага за тоа како војната ги голта своите деца – но и за тоа како работата мора да продолжи, без разлика на сè.

Во ова театарско ремек дело, покрај Пројковски како дел од македонската авторска екипа работеа и Олга Панго, кореограф, Валентин Светозарев, сценографија, Горан Трајковски, музика и Стефан Светозарев, дизајн на постер.

Во „Мајка Храброст и нејзините деца“ играат: Емина Елор, Дина Дедовиќ Томиќ, Даниел Тот, Чаба Бенце Кемивеш, Золтан Ширмер, Роберт Ожвар, Арпад Месарош, Иштван Кереши, Атила Немет, Даниел Хуста, Габриела Црнковиќ, Даниел Гомбош, Габор Понго, Бенце Салаи, Ливиа Банка.