За многумина кои пораснале во поранешна Југославија, сеќавањата на летните празници долж јадранската обала носат трага на носталгија: мирисот на бор, преполните возови кои оделе на југ и одморалишта каде „сите“ можеле да се опуштат. Колективното сеќавање често се враќа со идеја дека морето било достапно за сите – работници, студенти, дури и школски деца. Но, дали тоа навистина била реалност за сите граѓани или само идеализирана слика на едно време?

„Мислев дека сите во Југославија одат на море, како тоа?“, напишал еден Хрват на „Редит“, споделувајќи анкета од стари весници во кои се прашува како просечниот Југословен летува во Сплит. Во воведот на текстот се наведува дека причините за малиот број на домашни посетители се добро познати и дека целта била да се дознае како се снаоѓаат оние кои ја оствариле желбата барем да го почувствуваат мирисот на морето.

Еден од испитаниците бил Митар Митровиќ, 32-годишен новинар од Шид, кој рекол дека летото дошол со автомобил со сопругата и планираат да одат на Корчула. „Цени? Слушајте, не се двоумевме ни момент дали да одиме на море, без разлика на тоа што нè очекува таму. Знам дека ќе потрошиме можеби 3 или 4 месечни плати, но за тоа ќе размислуваме кога ќе се вратиме дома.“

Тридесетседумгодишниот месар од Шид, Никола Макивиќ, рекол дека тој и неговото семејство дошле на одмор преку СИЗ (Самоуправни интересни заедници) и СИЗ за рекреација на својата општина.

„Сè имавме обезбедено, сместени во студентски дом, а цената за целосен 10-дневен престој била 6.000 динари. Одморот беше можен само под овие услови, никогаш не сме ни сонувале за приватен аранжман. Сè е скапо.“

Двадесет и двегодишната службеничка од Слуњ, Горана Улмек, рекла дека веќе трета година по ред доаѓа кај својата сестра која живее и работи во Шибеник.

„Додека таа е тука, и јас ќе го поминувам летниот одмор на море, бидејќи со својата заштеда не можам да издржам подолго од три дена сама.“

Не е познато од која година потекнува овој новински текст, но е сосема јасно дека жителите на поранешна Југославија се жалеле на високи трошоци за летни одмори и во многу случаи деновите ги поминувале на море благодарение на сместување во работнички одморалишта, додека рестораните и приватните аранжмани генерално ги избегнувале.

„Како дете, се сеќавам дека секое лето моите баба и дедо, па дури и прадедо и прабаба, беа надвор од себе поради бројот на луѓе кои минуваа низ нашата куќа – многу роднини кои се сетиле да дојдат на лето. Но не беа нервозни поради нив, туку затоа што тоа беше непрекинато – од почетокот на јуни до крајот на октомври, без слободен ден. Еднаш ја прашав баба – уште бев дете – зошто едноставно не им каже да не доаѓаат. Објасни дека се радуваат на тоа на истиот начин како што јас се радувам на роденденски торти и подароци. Ако требало сами да платат, немале доволно пари, а ако оделе на кампување – нема ни да ги видеме. Го спореди со прашањето: „Дали би сакале да пропуштите родендени, подароци и гости, кога толку се радувате?“ И секој пат кога луѓето зборуваат за тоа како некогаш луѓето оделе на море, се сеќавам на тоа“, коментирала една Хрватка.

Уште еден корисник на Reddit рекол дека се сеќава дека пријател му кажал дека за време на југословенската ера поминал две недели на Бриони со родителите и дека тоа денес не може ни да го замисли. „Заборавил дека дедо му бил истакната воена личност.“ Други исто така сведочат дека летните одмори биле многу достапни за воените или партиските функционери.

Многумина се сеќаваат дека нивните родители можеле да ги носат на море благодарение на работничките одморалишта. „Моите родители ми рекоа дека многу луѓе оделе на море ако работеле за компании кои имале сместување на обалата.

„Мајка ми била фабричка работничка. Ратите се плаќале низ годината, а потоа одевме во работничко одморалиште на море две или три години по ред – околу ’87, ’88 и ’89. Да не беше тоа, се прашувам дали некогаш ќе го видев морето.“

„Па, убаво пишува – сите кои оделе на одмор, оделе на одмор ултра евтино во јавни одморалишта: од фирми, општини, градови. Секогаш одевме во Задар во одморалиште Железница. Сите луѓе од Бродарица беа на Корчула во градското одморалиште. Денес фирмите немаат ни да направат стан за своите работници, а камоли одморалиште – а потоа се жалат дека нема работници. Фирмите сè уште градат станови и одморалишта, но само за шефовите.“

Некои не се согласуваат со ова и тврдат дека можело да се оди на одмор без разлика на припадноста на армијата или партијата, а дека тоа било достапно и на обичните работници.

„Се сеќавам на тие времиња и можам од прва рака да кажам дека еден пријател од соседството отишол две или три недели (не се сеќавам точно, мислам дека беа две) пред мене во одморалиште во Пунат – неговиот татко работеше во Чистоќа. Потоа отидовме јас и моите родители – мојот татко беше инженер за заштита на трудот, а мојата мајка фабричка работничка. Се сеќавам на тоа бидејќи ме фрустрираше до срж што не можев да го поминам летото со својот најдобар пријател. Не велам дека сите убаво поминале – тоа никогаш не е можно – но земјата беше како создадена за малиот човек. Познавам некои „големи Хрвати“ кои страшно ја мразат Југославија, но често ја започнуваат приказната за тоа колку било добро да се работи во фабрики и колку луѓето биле среќни. Дури и не сфаќаат дека самите си противречат, но никогаш не ги прекинувам – убаво е да се слушне дека и малиот човек некогаш нешто вредел.“

„Роден сум во Загреб кон крајот на седумдесеттите. Секоја година одев на море со родителите најмалку две недели – од Истра до Далмација – а откако ќе им завршеше одморот, одев најмалку десет дена со баба. Немавме недвижнини покрај морето, никој во семејството не бил воено лице или блиску до политиката. Сите деца од мојот оддел во основното училиште исто така оделе на море.“

На крајот, се јавил корисник на Reddit кој сакал да ги разби сите митови за Југославија. „Глорификацијата на животот во СФРЈ е апсолутен апсурд. Живеевме како робови – тоталитарен режим, членски карти на Комунистичката партија. Забораваме на недостатоците, ваучери за храна и гориво, редици пред продавници. Како деца, се радувавме кога семејство кое избегало на Запад донело бонбони, чоколади, кафе… масло… Летото го поминувавме во работнички одморалишта, а единствените вистински привилегии беа за генералите и политичката елита. Со едноставни зборови – ужас.“