Иновациите и новите технологии во рударството се постојано присутни. Тие се дизајнирани да го подобрат секој процес во рудникот и да ја зголемат безбедноста и подобрата заштита на животната средина. И во еден од тековните рударски проекти Иловица – Штука во последните години раководството постојано бара нови технологии. Еден пример е во однос на јаловиштето, вели Патрик Форвард, главен оперативен директор на „Еуромакс ресоурцес“. Компанијата ја проценува можноста за примена на филтер преси што ќе ја згуснат јаловината на ниво на смеса слична на ,,торти” што потоа ќе се редат една врз друга. Ова е дел од активностите со кои компанијата се осигурува дека продолжува да ги следи и применува најсовремените достапни технологии, како дополнение и потенцијално унапредување на постојните мерки што до денес се користени во проектот.

Со главниот оперативен директор Форвард разговараме за карактеристиките на јаловината произведена од предложениот проект за бакар Иловица – Штука, со примена на технологии што не се користат на други локации во Северна Македонија.

– Што е различно во однос на јаловиштето од проектот Иловица – Штука во споредба со другите проекти за кои можеби читателите знаат?

Во „Еуромакс“, кога ќе кажеме дека ќе изградиме модерен рудник од светска класа, каков што нема досега во Република Северна Македонија, мислиме на целиот рударски комплекс, вклучително и на јаловиштето. Но, она што прво треба да се разбере е што е јаловина. Јаловина е материјалот што останува откако ќе ги извлечеме вредните минерали од карпата. Во проектот за бакар Иловица – Штука, овие минерали ќе ги извлекуваме со дробење и мелење на карпата по што ќе користиме едноставен физички процес наречен флотација за да ги собереме минералите кои содржат метал и како концентрат ќе се продава на топилница лоцирана во соседна држава. Она што останува, јаловината, е песок и тиња измешани со вода. Во постојаниот проект е планирано јаловината да помине низ процес наречен згуснување, каде ќе се извлече водата и таапонатаму ќе се рециклира за повторно да се користи во обработката. Со тоа учеството на цврстата материја во јаловината ќе достигне 60 проценти и таа ќе има конзистентност како паста и нема да биде течна. Ова ќе се складира зад камениот насип, односно во она што ние го нарекуваме Објект за управување со јаловина Откако ќе се складира, јаловината ќе продолжи да се суши и целата вода, како и дождот што ќе паѓа врз објектот, ќе се испумпуваат назад во фабриката за преработка за повторно да се користи. Односно водата ќе се рециклира. Ова рециклирање на вода е секако од суштинско значење за нашиот врвен приоритет – добро управување со животната средина, иако има и комерцијална смисла затоа што ја минимизираме количината на вода што треба да ја внесеме од друго место.

Бидејќи сакаме да продолжиме тековно да го иновираме процесот, се запрашавме дали е можно да се извлече уште повеќе вода од јаловината. Во последните неколку години производителите почнаа со производство на машини од големи размери, наречени филтер-преси. Ги користев овие филтер-преси во мал обем на рударски проект во Грција и тие се многу ефикасни. Новите големи верзии на оваа опрема може да бидат соодветни за нашето јаловиште и би можеле да ни овозможат да произведеме јаловина со конзистенција слична на торта и како тули да се редат зад камениот насип. Со овој процес учеството на сувата материја во јаловината би била околу 80%, што секако ќе го намали и волуменот на отпадот. Покрај добивањето на поцврста јаловина, со овој пристап ќе се извлекува повеќе вода што понатаму ќе се рециклира во фабриката – каде што ни е потребна. Секако, потребни се дополнителни тестирања за да се потврди ова, но ние напорно работиме со водечките производители на опрема за да се осигураме дека ќе продолжиме да ги следиме и применуваме најсовремените достапни технологии.

– Висината на насипот привлекува големо внимание кај јавноста. Кои мерки ги преземате за да обезбедите стабилност на јаловиштето?

За проектот Иловица-Штука, апсолутен приоритет е максималната безбедност при дизајнирање, изградба, употреба и пост-експлоатација на камениот насип и јаловиштето. Затоа е предвидена инвестиција од 140 милиони евра само за овој систем!

Конструкцијата што ја планираме не е иста како оние што луѓето би можеле да ги знаат од постарите рудници, каде што се користи песок од самата јаловина за да се изгради насипот. Во Иловица, во дизајнот на насипот се користи цврсто полнење со карпи, какво што се користи за повеќето од водните брани во Северна Македонија и низ целиот свет. Структурата „низводно“ гарантира дека насипот е секогаш поддржан од карпа. Тој е најстабилниот достапен дизајн и ја користи најдобрата и докажаната технологија. Луѓето зборуваат само за висината, но всушност основата е таа што ја контролира стабилноста заедно со контролата на водата. Основата на камениот насип ќе достигне 1,6 километри до моментот кога операциите во рудникот ќе престанат и ќе почнеме да ја рехабилитираме локацијата. Дизајниран е од меѓународни и македонски експерти кои ќе бидат вклучени и во неговата изградба и мониторинг. Според ICOLD – Меѓународна комисија за големи брани што претставува еден глобален орган за безбедност на насипи, Северна Македонија е на самиот врв на „Одбранбениот инженеринг“ во Европа и имаме намера максимално да ја искористиме оваа експертиза за да ја обезбедиме потребната безбедност во сите три фази – изградба, работење и по затворањето.

– Дали објектот на јаловиштето ќе биде безбеден?

Повеќепати сме зборувале за стабилноста на конструкцијата,до толку да може да издржи и најсилен земјотрес. Само стабилна и силна структура е безбедна структура. Покрај тоа, повторувам дека јаловината не е течна, туку е како паста. Ги разгледавме историските податоци од целиот свет задефекти и истекувања и се погриживме дефектите во тие дизајни што доведоа до попуштања да не се вметнати во нашиот дизајн. Ако ја погледнете катастрофата во Брумадињо, Бразил, во 2019 година, излевањето од јаловиштето се случи затоа што таа структура е изградена од кал и песок кои под притисок стануваат течни. Исто така таму дизајнот на структурата е  низводно, што значи дека делови од насипот се темелат на стара јаловина. Веројатно фактор е и лошото управување, вклучувајќии употребата на методи за дупчење преку насипот што доведе до дестабилизација на структурата. Кај Иловица – Штука основата е секогаш карпа. Насипот е исполнет со карпи и не може да стане течен, плус е дизајниран од експерти кои понатаму континуирано ќе го следат.

Насипот ќе биде најсилната и најсигурна структура во долината на Струмица. За овој тип на дизајн, големината на камениот насип не влијае врз стабилноста. Клучнисе благите агли на падините на камениот насип што ќе обезбедат двојно поголем фактор на безбедност од лизгање од оној што се бара за долготрајна употреба. Овие плитки падини се причината зошто темелите на дното на камениот насип се толку широки,односно 1,6 километри кога структурата ќе биде завршена. Во практична смисла, ова значи дека може да го издржи најсилниот можен земјотрес – проценет како 10 пати посилен од земјотресот што минатиот век го погоди Скопје.

Кога зборуваме за камениот насип, честопати откривам дека луѓето замислуваат структурана брана исправена како вертикален ѕид. Поради плитките падини што обезбедуваат јачина и стабилност насипот воопшто нема така да изгледа, и всушност падините на насипот ќе бидат слични на природната поставеност на падините од трите страни на котлината.

– Најавувате заштита за водата во регионот, но и заштеда на вода во рудникот. Како ќе го постигнете тоа?

Нашиот дизајн е дизајн со нула празнење, што значи дека водата што ја користиме при обработката на карпата е задржана и повторно се употребува и никогаш не се испушта во реките или подземните води околу нас. Честопати нè прашуваат што ќе биде во случај на екстремно невреме, особено кога сега луѓето гледаат големи поплави низ целиот свет. При дизајнирање на проектот, ние ги пресметавме условите на најекстремна бура и дизајнот беше направен за да издржи поплава од 1 во 1000 години, без истекување на вода во животната средина. Ова се постигнува со тоа што ќе се осигураме дека има капацитет за атмосферската вода во објектот за јаловината и, најважно, ќе се постави посебен резервоар за вода веднаш под главниот објект – нашата таканаречена брана за атмосферска вода. Дури и во услови на ваков екстремен настан на врнежи, водата успешно ќе се задржи и рециклира, а сите реки ќе останат чисти.

Еуромакс, исто така, ќе инвестира милиони евра во систем за канално пренасочување на водата од реката Штука за да се одвои од јаловиштето и со тоа ќе ја одржи водата во реката на ниво каква што е денес.

Се инвестира и во инсталација на специјална геотекстилна мембрана на горниот дел од камениот насип за да се обезбеди целосна заштита и на подземните води.

Значи, дури и во најекстремни временски непогоди и големи врнежи, атмосферската вода ќе биде задржана а потоа со моќни пумпи ќе биде испумпана и искористена – рециклирана во нашата Постројка за ПМС.

– Какво ќе биде управувањето и контролата на објектот со јаловината?

Имаме посветен тим на инженери, техничари и научници за животна средина кои ќе управуваат со конструкцијата и подигањето на камениот насип за време на работењето и затворањето. Ќе продолжиме да вработуваме стручни меѓународни и македонски консултанти и академици за да се осигуриме дека правилно се спроведуваат и имплементираат нивните оригинални дизајни и заштитни мерки.

Ние исто така разбираме дека на локалните засегнати страни ќе им требаат дополнителни гаранции за безбедноста на објектот, квалитетот на подземните и надземните води, како и квалитетот на локалното земјоделско производство. Ние, се разбира, ќе ги прифатиме и спроведеме сите заштитни мерки што ги предвидува државата, вклучително и редовни инспекции за да се осигури дека се придржуваме до сите национални регулативи. Сепак, нашето искуство во рударството и блиската комуникација со локалните засегнати страни ни кажуваат дека локалното население би сакало дополнителни гаранции, како и да бидат транспарентно вклучени во постојан мониторинг на нашето работење. Од оваа причина, ние сме посветени на воспоставување на независно тело за набљудување, не само за објектот со јаловината, туку и на сите наши активности. Предвидуваме ова независно мониторинг тело да биде посебно правно лице и да биде составено од локални претставници на сите засегнати страни, вклучително и невладини организации, експерти и локални граѓани кои ќе вработат свој тим на персонал за технички мониторинг. Ние на ниеден начин нема да се мешаме или да бараме да влијаеме на ова тело. Само ќе ги покриваме сите оперативни трошоци за тие да можат да работат и да вршат сопствен мониторинг, вклучувајќи земање примероци од вода, следење на бучава и прашина и проверка на локалното производство. Ова тело ќе може да провери и да измери дали ги исполнуваме нашите ветувања дека нема да загадуваме или да го загрозуваме здравјето на луѓето на кој било начин. Со тоа, луѓето не само што ќе имаат доверба дека ќе ги одржиме највисоките нивоа на безбедност и управувањето со животната средина, туку тие ќе имаат овластување да го потврдат тоа и да не повикаат на отчетност.

– Што ќе се случи со објектот со јаловината по затворањето на рудникот?

Зборував за плитките падини на камениот насип што ќе ги користиме за да обезбедиме стабилност на јаловиштето. Тие плитки падини се слични на самите страни на долината и затоа добро ќе се вклопат во локалниот пејзаж. Тоа исто така значи дека тие се стабилни за да се пошумат и да се обезбеди идните генерации да продолжат да уживаат во ресурсите што ги обезбедува шумата. Самата јаловина зад камениот насип целосно ќе налегне, стабилно и цврсто, формирајќи природен, брановиден пејзаж на високорамнина, што може дополнително да се уреди кога ќе ги завршиме операциите. Ова значи дека просторот ќе биде погоден за рехабилитација со шума и пасишта, како што претпочита локалното население. Нашите еколошки студии покажаа дека областите со пасишта ќе им користат од некои видови кои се важни за локалните екосистеми, како што е големата сина пеперутка и исто така може да биде важен ресурс за другите корисници на земјиште, како што се и производителите на мед. Исто така, би сакал да нагласам дека откако ќе престанат операциите, нема да има езеро или езерце на врвот на јаловиштето, целата област ќе биде со зеленило и шуми.

Буџет од 30 милиони евра е предвиден за рехабилитирање и пошумување на целата оперативна локација, вклучително и јаловиштето откако ќе завршиме со нашите операции. Ова е дополнување на севкупната санацијата што во различните области ќе ја спроведеме и за време на користење нарудникот. Веќе е воспоставена соработка со шумското стопанство Беласица за обезбедување автохтони видови дрвја за оваа локација. Слоевите на почвата што ќе се отстранат за време на подготовката на локацијата, ќе се чуваат и употребат за рекултивирање и обновување на вегетацијата. Планиран е период од две години за рехабилитација по запирање на операциите.

– Која е гаранцијата дека рудникот ќе биде модерен и дека ќе ги применува најновите и најдобрите практики во процесите на преработка на минерални суровини?

„Еуромакс ресоурцес“ е професионална компанија во рударската индустрија што јавно котира на реномираната берза во Торонто, Канада со одбор на директори и директори кои на глобално ниво го надгледуваа развојот, финансирањето и изградбата на рударски активности од прва класа. Имаме истакнати акционери од Соединетите Држави, Канада, Велика Британија, Швајцарија и други ЕУ земји. Еден од клучните инвеститори е Групацијата Трафигура, која поседува и управува рудници низ целиот свет и во проектот донесуваат богато искуство. Нашата цел е да изградиме модерен рудник за бакар од светска класа, а нашите инвеститори се гаранција дека ќе го сториме тоа.

Исто така, изработивме една од најтемелните Студии на влијанието врз животната средина, што досега се направени во Северна Македонија. Изработена е согласно сите национални стандарди, како и според сите највисоки меѓународни барања. Студијата се заснова на повеќегодишни испитувања за животната средина, еколошки и социјални студии и собирање база на податоци и е слободно достапна на нашата веб-страница. Не знам за друга активност во кој било сектор во Република Северна Македонија што го сторил тоа. Оваа објавена и слободно достапна студија гарантира дека проектот Иловица – Штука ќе се гради и управува според домашното законодавство и меѓународните стандарди, со посебен акцент на директивите на ЕУ за рударството и заштитата на здравјето на луѓето.

Но, тоа не е сè. Претходно ја споменав нашата искрена заложба за независен мониторинг. Со вакво независно мониторинг тело, локалните жители не треба само да имаат доверба во нас или дури и во надлежните инситуции за да обезбедат безбеден и здрав проект, туку тие имаат овластување да бидат дел од тоа и да проверат сами. Не можам да замислам подобра гаранција од тоа!

(ПР текст)

Здравјето на граѓаните, здравата економија, како и здрави финансии и општество воопшто остануваат клучни приоритети за оваа година. Во таа насока е и ребалансот на буџетот за 2021 година, во кој има раст на приходите од 4,7 отсто или речиси 10 милијарди денари, повеќе средства за капитални расходи за 24 отсто, како и дополнителни средства за мерките за поддршка на домаќинствата и стопанството, за здравството и за процесот на имунизација на населението, зголемена поддршка на земјоделството и социјално ранливите категории.

Ова го истакна министерот за финансии, Фатмир Бесими, образложувајќи го ребалансот на буџетот за 2021 година, кој од денеска е на дневен ред пред пратенциите во Собранието на РС Македонија.

„Фискалната политика секогаш треба да даде одговор на реалните потреби, да ги поддржи економскиот раст и развој, отворањето нови работни места и подобриот животен стандард за граѓаните. Затоа, основите цели на буџетот за 2021 година се зајакнување на финансирањето на системот на здравствена заштита и зачувување на здравјето и животите на граѓаните, поддршка на економската стабилизација и поставување на темелите на солидно економско заздравување и забрзан раст, како и непречено финансирање на основните функции на државата и поддршка за реформите во правосудството и евро-атлантските интеграции“, истакна министерот.

Потенцирајќи дека ребалансот за 2021 е одраз на економските состојби, грижа во поглед на користење на јавните средства и нивно насочување кон реализација на поставените таргети, како и посветеност во справувањето со пандемијата, министерот рече дека фискалниот стимул за стопанството и граѓаните продолжува до целосно заздравување и враќање на економијата на патот на економски раст. Притоа наведе дека останува заложбата да инвестираме во трајни добра со фокус на имплементација на капиталните инфраструктурни проекти во патната и железничката инфраструктура, енергетската и комуналната инфраструктура, како и капитални инвестиции за подобрување на условите во здравствениот, образовниот и социјалниот сектор, земјоделството и заштитата на животната средина.

Министерот посочи дека приходите во буџетот имаат одлична реализација. Од почетокот на годината заклучно со јуни 2021 година реализирани се во износ од 101,1 милијарда денари, што претставува 47,5 отсто во однос на планот и забележаа раст од 15,6 отсто во однос на тој период лани.

Расходите исто така се реализираат редовно и навремено и се во рамките на предвидувањата и очекувањата. Заклучно со јуни 2021 година реализирани се во износ од 116,8 милијади денари, што е 47,2 отсто во однос на годишно планираниот износ или раст од 3 отсто во однос на тој период претходната година.

Годинава се очекува економијата да заздрави, при што растот е проектиран на 4,1 отсто. Во првите четири месеци од 2021 година размената значително се интензивира, извозот на стоки забележа номинален раст од 40,7 отсто, а увозот на стоки од 34,4 отсто. Податоците за индустријата покажуваат дека во март е прекинат падот на производството во претходните два месеца, а во април растот достигна 46,1 отсто, стапката на невработеност продолжи да се намалува и достигна 16 проценти, а платите забележаа просечен раст од 4 отсто, раст од 48,2 отсто е забележан и кај капиталните расходи во првите шест месеци во однос на тој период лани.

Значајна улога во заздравувањето на економијата и нејзиното постепено интензивирање ќе имаат инвестициите. Реалниот раст на бруто-инвестициите е проектиран на 8 отсто во 2021 година, во услови на очекуван раст и на јавните и на приватните инвестиции. Потрошувачката се очекува да забележи реален раст од 4 отсто, а растот на јавната потрошувачка е проектиран на 4,3 отсто. Извозот се предвидува да забележи раст од 10,6 отсто, а увозот раст од 11 отсто на реална основа. Бројот на вработени е предвидено да се зголеми 1 отсто, што ќе придонесе просечната стапка на вработеност да се зголеми на 47,5 отсто, а стапката на невработеност да се намали на 15,8 отсто.

Вкупните приходи со измените и дополнувањата на буџетот за 2021 година се планирани на ниво од 222,5 милијарди денари или 4,7 % повисоки во однос на иницијалните проекции на буџетот. Вкупните расходи се планирани на ниво од 268,8 милијарди денари или 8,6 отсто повисоки во однос на планот. Планираните приходи и расходи претпоставуваат дефицит во износ од 46,2 милијарди денари, односно 6,5 отсто од БДП.

Со ребалансот се обезбедени повеќе пари за капитални расходи, дополнителни средства за здравствениот сектор, кои директно придонесуваат во борбата против здравствената криза. Во насока на продолжување на мерките од претходните пакети, со цел обнова на економијата и враќање на стапките на економски раст пред настапувањето на кризата, предвидени се средства за мерки од петтиот и шестиот пакет дизајнирани за директна поддршка на стопанството и компаниите, средства за исплата на регрес за годишен одмор во согласност со гранскиот колективен договор за државните институции и средства за ангажирање образовани асистенти за деца со посебни потреби. Со ребалансот исто така се врши ограничувње и сведување на несуштинските трошења кај буџетските корисници на минимум.

Дополнително, во согласнот со фискалната стратегија 2022-2026 година, покрај подобрената структура на јавните финансии со зголемено учество на капиталните расходи, предвидена е и етапна фискална консолидација преку намалување на буџетскиот дефицит како процентуално учество во БДП, и тоа: 4,3 отсто во 2022 година, 3,5 отсто во 2023 година, 2,9 отсто во 2024 година, 2,5 отсто во 2025 година и 2,2 отсто во 2026 година.

Буџетот на РСМ целосно е креиран во функција на остварување на стратешките приоритети, забрзување на економскиот раст, приоритетот за интегративните процеси на Република Северна Македонија во ЕУ и обврските што произлегуваат од членството во НАТО.

Државниот завод за индустриска сопственост евидентира зголемен број поднесени барања за заштита на трговски марки за 31 % и поднесени повеќе барања за заштита на патенти за 7,9 %. Зголемениот број поднесени барања за заштита се однесува на периодот од јануари до јуни оваа година во споредба со истиот период минатата година.

„Искрено ме радува што граѓаните почнаа да ја препознаваат важноста од заштитата на правата од индустриска сопственост. Преку заштитата на правата граѓаните не само што градат свој бренд по кој во иднина стануваат препознатливи на пазарот туку истовремено го штитат и својот капитал од пиратерија“, изјави директорот на ДЗИС, Горан Герасимовски.

Статистички гледано, во првата половина од минатата 2020 година до Државниот завод за индустриска сопственост беа поднесени 563 барања за заштита на трговски марки, а во првите шест месеци од 2021 година овој број се зголеми на 737 поднесени барања. Што се однесува до патентите во првите шест месеци од 2020 година, беа поднесени 496 барања за заштита, а во истиот период оваа година пристигнаа 535 барања за заштита на патенти.

Во Државниот завод за индустриска сопственост, покрај трговските марки и патентите, може да се заштитат географскиот назив и индустрискиот дизајн. Заштитата на овие производи и идеи овозможува посигурна положба на пазарот, јакнење на конкурентноста на претпријатијата, како и зголемување на нивната пазарна вредност.