Култура
Ништо не е повидливо и ништо не е поприсутно од твоето отсуство

Денес се навршуваат 90 години од раѓањето на големиот македонски писател Петре М. Андреевски. По тој повод oбјавуваме осврт на универзитетската професорка и книжевна критичарка, Весна Мојсова-Чепишевска, којашто важи за најголем познавач на творештвото на Андреевски.
„Ништо не е повидливо и ништо не е поприсутно од твоето отсуство“ – напиша Петре М. Андреевски во својата култна „Дениција“. И навистина, и во годината кога се навршуваат девет децении од неговото раѓање, речиси осумнаесет години по неговото физичко заминување, ништо не е повидливо и ништо не е поприсутно во македонскиот книжевен и културен простор од отсуството на драгиот наш Петре.
„Животот е една голема угорница, а уште поголема удолница по која трчаме. Цел живот трчаме за да го откриеме нејзиниот крај, нејзиниот газер, кај што ќе заврши и нашето талкање. Нашето постојано паѓање.“ – мудруваше тој во „Пиреј“. Затоа и оперираше со митотворни искуства какви што се древните пагански претстави за животот на небото и земјата, за раѓањето и смртта, за доброто и злото, за долниот и горниот свет, но и со модели во кои овие искуства се обликувани, пренесувани и сочувани – легенди, обичаи, гатанки, клетви, благослови, разни магии… Така, Лотман и Успенски, во неговиот случај би рекле дека неговиот преобликуван митски модел на светот во однос на симболистичкиот текст се однесува како еден метасистем кој има улога на метајазик, исто како што во фолклорот, според Мелетински, митолошкиот начин на мислење се преобразува во уметничка метафора. Искуството на Андреевски ја потврдува оригиналната идеја за создавање на книжевност од книжевност или уште пошироко сфатена како создавање култура од култура што е пишување како континуитет, пишување како одговор, или повторно пишување, како што забележа Лахман.
„Облеката е измислена да ти ги покрива недостатоците, а зборот да ти го покажува и тоа што не се гледа“ – ќе поентира Андреевски во „Тунел“.
А зборот за него беше сè. Поезија, со која започна да го изодува својот творечки пат, „поточно нејзините зборови многу често ја имаат интонацијата и загадочната преплетеност на зборовите од уроците и баењата, на говорот на вражалките и гатачките“, како што во 1980 година ќе забележи Влада Урошевиќ. А ние, денешните читатели се јавуваме во улога на препрочитувачи на тој говор. Строго логички гледано, од создавањето на првиот уметнички текст, секој следен текст морал да се наоѓа во однос со тој прв. Всушност меморијата на писмото се служи со механизмот на интертекстуалноста, додека на самиот почеток на поетската меморија стои магијата сфатена не само како обредна практика, туку и како систем на мислење и чувствување на светот. Зашто Петре М. Андреевски многу добро знаеше и чувствуваше дека вербата во зборот е заедничка и за магијата и за поезијата. Како што магијата со употребата на зборот, и тоа на оној неразбирливиот, таинствениот или мистериозниот, се обидува да даде свој прилог во пронаоѓањето на праизворите на непресушната енергија на постоењето, така и поезијата со неговата примена, се обидува да укаже на неговата ефикасност и моќ која излегува надвор од просторот на неговата обична и секојдневна употреба.
Но, и на овој ден, не може да не напоменам дека не само што беше голем автор, туку Петре беше и голем, а специфичен човек. Затоа што ја имав честа и среќата лично да го запознаам и познавам, иако генерациската разлика не беше мала… И тоа првпат го пресретнав во 1992 година, кога нè врза една песна за деца –популарната „Зелката“ на чија музика потпишана од Славе Димитров, големиот Петре ги навеза своите стихови „Зелката има кошули триста“ за хит-серијата „Дајте музика“. А тие стихови ги испеаја моите Стефан и Сара. Тоа беше нашето книжевно венчавање. И веќе следната, 1993 година, додека одеше и серијата на МРТВ, но и турнејата низ Македонија на „Дајте музика“, напишав еден срамежлив текст за неговата „Небеска Тимјановна“. И тогаш со својата скромност и пишувачка неопитност шкртнав одвај две странички за големиот Петре М. Андреевски. Ама веќе бев сериозно вљубена во неговиот збор! И потоа замолчав. Петре сигурно не ме ни прочитал, ама јас и понатаму го читав, но не се осмелував да пишувам нешто посериозно и поголемо. Така, гледајќи од денешен агол, неколкуте мои текстови што се појавија во книжевните списанија токму во годината на преминот од едниот кон другиот век (2000) беа само најава за она што го напишав и истражив и тоа кога сметав дека сум малку повеќе умна и начитана, и дека можам вистински да кажам за неговото писмо, кога се дрзнав и кога во 2002 ја напишав и одбранив својата докторска тема, а потоа и нешто подоцна ја напишав и објавив и својата книга „Лицето на зборовите“, двете посветени на неговото поетско писмо. Затоа што: „Кога ја прашав баба ми / како да го запаметам / лицето на зборовите, / таа како да се врати / некаде оддалеку, / ме гушна и ми рече: / Нивното лице не е едно, / како и нашата мака / што не е само една / и не е само за еден! // Така во скутот на баба ми, / на нејзината шарена скутина / ја запознав мојата татковина.“
Најголемото признание ми беше неговото присуство, заедно со Михаил Ренџов на промоцијата на „Лицето на зборовите“ на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“. Знам дека да беше физички меѓу нас, и во многу ситуации потоа ќе беше тука, со неговиот строг, а македонски питом поглед и збор. Затоа и чувствувам дека во нашиов културен простор не само преку неговото творештво, туку и преку неговата севкупна, човечка и творечка појава (како кога се пројави и како рецензент на Венко Андоновски на пример), нема ништо поприсутно од неговото отсуство.
Верувањето во силата на зборот е старо колку и човечкото искуство и култура. „Можеби и тоа е некое праискуство“, како што посочи Душко Наневски, „или прасознание за звуковниот клуч и мислената сила на зборот, со кои се покренуваат скриени енергии“. „Јас“, вели Петре М. Андреевски, „многупати сум се прикрадувал до некој добар народен раскажувач за да научам нешто од неговото вдахновено редење на зборовите: како ги одбира и како им го одредува вистинското место во својот сликовит и сложен состав. И со колкаво мајсторство ги оживува и подгорените корени на некои заборавени зборови наоѓајќи им ново место и значење. Настрпливо сум заслушувал со каков потег ќе го ефектуира неочекуваниот пресврт со кој треба да нè изненади. И особено како го контролира времето на неговите дигресии. Ете, тие златоусни раскажувачи ми беа првите учители од кои научив како треба да се каже и она што не е за кажување. Така ја открив прасликата на зборовите и дека токму зборовите се нашите први споменици и нашите клучни сведоци за првата осознаена вистина за нас.“
А ние пак, таа моќ на зборот ја откриваме и преку неговото творештво. Таа магиска моќ особено е изразита во сочуваните магиски формули со чудесно дејство за лекување какви што се и разните баења т.е. бајачките. Можеби етимологијата на бајачките доаѓа од сибирските племиња, како вели Наневски, кои, со баење т.е. кажување по три бајки (сказни) секоја вечер, верувале дека се создаваат три железни обрачи околу домот, како заштита од зли духови, за спокоен сон. Интересно е дека и нашиот собирач Марко Цепенков, и покрај тешкотиите за нивно забележување поради нивната тајност, запишал неколку македонски бајачки, што можат да се читаат како цели песни, во кои преовладува метафоричниот говор ситуиран во надреални слики. И Бретон, за волшебното дејство на стихот, препорачува користење на магиски формули, во надреалистички стил. Во нивниот шепот исполнет со таинствени и волшебни зборови се крие една архајска поезија. Првобитно магот бил врач или лекар кој ја знаел магијата да лекува со збор, а потоа таа, пренесувајќи се од колено на колено, стигнува и до наши дни.
Во овој стил е пишувана и песната „Бајачка“ од збирката „Лакримариј“ на Петре М. Андреевски, особено оние стихови кои прозвучуваат како магиски формули изречени од самата бајачка кои истовремено создаваат и некој свој мит. Можеби, во името на тоа чудесно дејство на зборот, најдобро е и овој потсет за Петре М. Андреевски да се заокружи со стиховите од таа негова песна: „Болко, болештино, грда горештино, / огладни, опадни и онеможи, / побегни ко слана од сонцето, / ослепи, оглуви и одврзи се / од под јазикот, од под стапалата / и пушти му ја устата да зборува / и пушти му ги нозете да му одат, / врати му ја сенката на телото / и врати ѝ го телото на душата!“
И по девет децении од неговото раѓање, мора да се нагласи и да се запомни – магичниот збор на Петре М. Андреевски ја смени свеста за книжевноста кај македонскиот читател, и не само што иницираше цели генерации да се угледуваат на тој модел, туку ја смени и македонската критичка свест. Својата вечна преокупација, Петре М. Андреевски ја ситуира во родниот крај. Но со тоа, тој не стана локален или регионален автор, зашто успеа, преку универзализацијата на локалното, тој свој крај да го постави како центар на светот и како тежиште на космосот. Колкумина ли (не) умеат да го сторат тоа со своето перо?!
©Makfax.com.mk Доколку преземете содржина од оваа страница, во целост сте се согласиле со нејзините Услови за користење.

Култура
Македонската филхармонија го отвора 65. издание на Охридско лето

Со концерт на оркестарот на Македонската филхармонија на 12 јули во 21 часот на сцената Античкиот театар ќе се отвори 65. издание на фестивалот „Охридско лето“. Како солистка ќе настапи американската пијанистка Клер Хуангчи, а диригент е Едвин Аутвотер од САД. На програмата се „Пајдушко” од Дамир Имери, симфониски танци од „Приказна од западната страна“ од Леонард Бернштајн и „Рапсодија во сино“ од Џорџ Гершвин.
Американската пијанистка Клер Хуангчи постојано ја одушевува публиката со нејзината „виртуозност, уметнички сензибилитет, чувство за интеракција и суптилна драматургија“ (Салцбуршки дневник). Нејзината постојана љубопитност за нов и невообичаен репертоар кој се протега од Бах и Скарлати преку германскиот и рускиот романтизам и делата на Ејми Бич и Барбер, само дополнително говорат за нејзиниот специфичен пристап кон музиката.
За Хуангчи оваа сезона е полна со возбудливи проекти. По нејзиниот успешен албум со концертите на Моцарт со оркестарот „Моцартеум“ од Салцбург следи соработка со издавачката куќа „Алфа класикс“ за која ќе снима ЦД со американска музика насловено „MADE IN USA“.
Нејзините оркестарски ангажмани ќе ја носат повторно во Франкфурт и Порто, на Исланд, а ќе дебитира со симфониските оркестри во Базел, Хановер, Бремен, Бохум и Милвоки. Има остварено настапи во некои од најпрестижните концертни сали во светот како „Карнеги Хол“, сцените во Хамбург, Париз, Минхен, Франкфурт, како и во салите на Берлинската филхармонија, и концертните сали во Виена и Салцбург.
Настапува на реномирани фестивали како што се оној во Луцерн и Рајнгау, Клавирскиот фестивал „Рур“, а од оркестрите со кои настапува како солист се издвојуваат: „Моцартеум“ од Салцбург, „Тонхале“ во Цирих, Минхенскиот камерен оркестар, Камерниот оркестар во Базел, со диригентите како: Елим Чан, Михаел Франсис, Хауард Грифитс, Пиетари Инкинен, Јун Меркл, Корнелиус Мајстер, Сер Роџер Норингтон, Ева Оликаинен, Александар Шели и Марио Вензаго.
Клер е родена во Рочестер, Њујорк. На многу рана возраст започнува да учи пијано и во 1999 година е поканета да настапи во Белата куќа. Студирала со Гери Графман и Еленор Соколоф на Институтот „Куртис“, пред да се пресели во Хановер и да продолжи да студира со Ари Варди.
Нејзината кариера започнува да оди во нагорна линија откако освојува високи награди на натпреварите АРД во Минхен, на натпреварот „Геза Анда“ и гран-при на Академијата за свирење и диригирање во Париз. Оттогаш често се јавува во двојна улога – како солист и диригент.
Таа е амбасадор на издавачката куќа „Хенле“ и уметнички директор на серијата Камерни концерти во Ербах.
Едвин Аутвотер е еден од диригентите кои ги крши стандардните рамки на концертните доживувања и како куратор, продуцент е познат по неговиот динамичен пристап и крос-овер проекти во кои успешно ги спојува различните музички жанрови.
Работи со различни високопрофилни уметници од бендот „Металика“, преку Винтон Марсалис, Рене Флеминг, Јо-Јо Ма, а неговата креативна визија и можност лесно да навигира во различни музички правци го прават „еден од најиновативните диригенти на денешницата“.
Аутвотер е шеф диригент на Музичкиот конзерваториум во Сан Франциско каде раководи со ансамблите и е дел од револуционерните уметнички проекти на оваа образовна институција. Од 2024 година е назначен за постојан гостин диригент на Концертниот оркестар на Би-би-си, а во периодот од 2007 до 2017 година е музички директор на Симфонискиот оркестар „Китченер-Вотерлу“.
Неодамнешните настапи на овој диригент се со Њујоршката филхармонија, оркестрите во Кливленд, Чикаго и Филаделфија, како и со Кралската филхармонија во Лондон. Соработува со Дајана Рос, Бек, Треј Анастасио, Лесли Одом, Стинг, Ланг Ланг и др. Како советник на Националниот оркестар на САД за одбележувањето на 50-годишнината на Центарот „Кенеди“ ја дели сцената со Одра Мекдоналд, Кристијан Мекбрајд и Комон.
Дебитира на фестивалот „Би-би-си промс“ во 2022 година со Синтија Ериво, по што е редовен гостин на овој престижен музички настан. На меѓународната сцена настапува со оркестрите во Токио, Аделаида, Мексико и Брисел, како и со канадските оркестри во Торонто, Ванкувер, Калгари и др.
Од 2021 година тој ги диригира настапите со Стјуарт Копланд и неговиот проект Полис со оркестар, кој досега е реализиран со оркестрите во Сан Диего, Кливленд и Јута. Исто така тој е еден од идејните творци на проектот „Колтрејн – оставина за оркестар“ кој премиерно се изведе во Торонто во 2024 година и ќе има свои репризи со Концертниот оркестар на Би-би-си и Симфонискиот оркестар во Бостон.
Неговиот проект со Симфонискиот оркестар на Чикаго „Фантастична филхармонија“ се закитува со наградата „Греми“, а соработката со Кирк Хамет од „Металика“ на проектот „Портали“ само дополнително говори за неговата музичка љубопитност.
Култура
Концерт на Ансамблот „Орце Николов“ на Скопско лето

Вечерва, 07.07.2025г. (понеделник) со почеток во 20:30 часот на Колонадата пред платото на Национална опера и балет ќе се одржи концерт на Ансамблот на народни песни и игри „Орце Николов“.
Концертот е насловен „Оро Орце“ по повод 80 години постоење на Ансамблот.
Влезот е слободен.
Ансамблот за народни песни и ора „Орце Николов“, е културно-уметничко друштво основано во Скопје, 1945 година. Формирано е од Синдикатот на металските работници на аеродромот Скопје, со задача да ги афирмира македонските народни ора, песни, носии и обичаи.
Култура
Македонската анимација стигна до Уругвај: „Јон Вардар против галаксијата“ на фестивал во Монтевидео

Првиот македонски долгометражен анимиран филм „Јон Вардар против Галаксијата“ е официјално селектиран на 11. издание на Светскиот филмски фестивал во Монтевидео, кој ќе се одржи од 7 до 9 јули во главниот град на Уругвај. По Бразил, Аргентина, Еквадор и Венецуела, ова е петта држава од Латинска Америка каде што филмот ќе биде прикажан.
Во режија на Гоце Цветановски, „Јон Вардар против Галаксијата“ е научно-фантастична комедија која веќе ја освои публиката на бројни светски фестивали, комбинирајќи остар хумор и различни стилови на анимација за да ја раскаже неверојатната авантура на еден антихерој низ вселената.
Филмот е во сценарио и режија на Гоце Цветановски, арт директор е Михајло Димитриевски – Тхе Мичо, продуцент е Алан Кастиљо, а главните улоги ги толкуваат Жарко Димоски, Емилија Мицевска и Дамјан Цветановски.