Крипто пазарот доживеа историски пад во петокот, откако американскиот претседател Доналд Трамп најави дека ќе воведе 100-процентни царини на кинескиот извоз и ќе воспостави строги контроли на извозот на критичен софтвер, како одговор на ограничувањата што Кина ги воведе за ретките земни метали.

Само неколку часа по изјавата на Трамп, Биткоинот се урна под 110.000 долари, што претставува пад од над 12% во рок од 24 часа. Според податоците на „CoinGlass“, крипто трговците кои се обложуваа на раст на пазарот изгубија над 7 милијарди долари, при што се случија масовни ликвидации на позиции во вкупна вредност од 7,5 милијарди долари – најголем еднодневен колапс во историјата на дигиталните средства.

Најголеми загуби се забележани кај Биткоин (1,83 милијарди долари), Етереум (1,68 милијарди), Солана (614 милиони) и XRP (432 милиони). Ликвидациите на пазарот, односно присилното затворање на позициите кога трговците не можат да ги покријат загубите, доведоа до исчезнување на повеќе од 9 милијарди долари од крипто пазарот во рок од еден ден.

Пазарните аналитичари од „Valuermarket“ оценуваат дека ова е најголемата еднодневна ликвидација во историјата на дигиталните средства и предупредуваат дека може да следи нов бран нестабилност ако трговската војна меѓу САД и Кина продолжи да се заострува.

Претседателката на државата, Гордана Сиљановска Давкова, упати честитка до граѓаните по повод 11 Октомври – Денот на народното востание, нагласувајќи дека овој датум претставува темел на македонската државност и потсетник на храброста, жртвата и единството на нашиот народ.

„Со срдечни честитки го одбележуваме денешниов голем празник, кога им оддаваме почит на сите кои пред 84 години тргнаа во тежок и храбар востанички марш, жртвувајќи се за ослободувањето на татковината и создавањето македонска држава на рамноправни граѓани,“ порача Сиљановска Давкова.

Таа истакна дека востаниците „со крв ја остварија визијата на своите претци за слободна и независна држава“, додавајќи дека нивната борба покажала дека „земањето на судбината во свои раце и застанувањето на страната на правдата, наспроти најголемото зло – фашизмот, е победнички чекор“.

„Отпорот и антифашистичката борба на македонскиот народ, во време кога многу поголеми и посилни народи се придружија кон оската на злото или се дистанцираа од војната, се доказ дека слободата, правдата и еднаквоста се вткаени во нашата слободарска и револуционерна традиција како неразделен елемент на македонската ДНК,“ нагласи претседателката.

Сиљановска Давкова потсети дека токму обединетоста и сплотеноста биле клучот за победа над неправдата и насилството: „Во драматичните денови на Втората светска војна покажавме дека без оглед на социјалната, етничката, верската или идеолошката припадност, можеме да ги победиме силата и неправдата. Затоа, 11 Октомври не е само потсетување на славната епопеја, туку повик за нејзино продолжување – со дијалог во мир.“

Во својата порака, претседателката се осврна и на современите предизвици со кои се соочува државата:

„Живееме во тегобно време на војни и закани, оптоварени со проблеми во остварувањето на правото, правдата, хуманоста и солидарноста. Од нас се бараат илинденска и партизанска зрелост, мудрост и храброст во донесувањето клучни одлуки.“

„Повторно мора да бидеме обединети и сплотени ако сакаме да го сочуваме она што го наследивме од оние кои тргнаа во востанички марш, водени од јасна визија и спремни за жртвување во ослободителната мисија,“ порача Сиљановска Давкова.

„Нека ни е честит 11 Октомври – Денот на народното востание!“ – стои во честитката на претседателката на државата.

По неколку одлагања, од утре на премините на надворешни граници на Шенген зоната започнува постепената примена на новиот европски дигитален граничен Систем за влез/излез (ЕЕС), кој според очекувањата на Европската комисија би требало да го поедностави и забрза процесот на премин на граничните премини. Сепак, постои загриженост дека воведувањето на ЕЕС во пракса, барем во почетокот, ќе предизвика застои и поголеми гужви при пасошките контроли.

Со новиот систем ќе се врши електронско регистрирање на податоците за државјаните од трети земји кои не се членки на ЕУ при нивното преминување преку надворешните граници на Шенген зоната за престој во држава членка до најмногу 90 дена.

Имплементацијата на системот ќе биде постепена во период од шест месеци, при што во првите 30 дена земјите членки ќе треба да евидентираат најмалку 10 отсто од лицата што ја минале границата, до 90-от ден таа стапка треба да достигне најмалку 35 проценти, а до 180-от ден треба да почне евидентирањето на сите преминувања. Со ова практично од 10 април 2026 година ЕЕС системот треба да стане целосно оперативен и да ги регистрира сите странски државјани што ќе ги преминуваат надворешните граница на ЕУ преку кој било копнен премин, пристаниште или аеродром.

Почнувајќи од 12 октомври 2025 година, Европската Унија (ЕУ) ќе започне со воведување на Системот за влез/излез (EES), со целосна имплементација до април 2026 година.

Оваа нова алатка за дигитално гранично управување ќе го замени традиционалното ставање печати на пасошите со биометриски записи, трансформирајќи го начинот на кој милиони патници кои ги исполнуваат условите ги преминуваат граничните премини.

Како дел од пошироките напори за модернизација на ЕУ, EES заеднички функционира со Европскиот систем за информации и авторизација за патување (ETIAS), правејќи го патувањето побезбедно, поефикасно и потранспарентно за посетителите.

Ова упатство ве води низ намената на EES, процесот на аплицирање и често поставуваните прашања, осигурувајќи се дека ќе бидете подготвени пред датумот на отпочнување на функционирање на системот.

Што е EES?

EES е нов дигитален систем за гранична контрола што се воведува низ цела ЕУ почнувајќи од октомври 2025 година. Целосната имплементација е предвидена да се реализира до април 2026 година. Тој го заменува традиционалното ставање печати на пасошите преку безбеден процес што ги евидентира биометриските податоци, датумите на влез и излез, правејќи ги граничните проверки попрецизни и поефикасни за патниците.

Дефинирање на EES

Во суштина, EES е автоматизиран ИТ систем дизајниран да регистрира на надворешните граници на Шенген зоната државјани кои доаѓаат од земји што не се членки на ЕУ и кои кратко ќе престојуваат на територијата на Унијата. Наместо да се потпира на рачно ставање печати на пасошите, системот електронски ги евидентира личните податоци и биометриските идентификатори, како што се фотографии од лице и отпечатоци од прсти, секој пат кога ќе влезете или излезете од Шенгензоната.

Оваа модернизација обезбедува поголема точност во следењето на патувањата и помага да се спречат пречекорувања на дозволениот престој.

За кого се однесува EES?

EES се однесува на две главни категории патници:

• Патници ослободени од виза: Ова ги вклучува државјаните на земјите ослободени од аплицирање за Шенген виза за краток престој.
• Носители на виза за краток престој: Лица на кои им е потребна виза за влез во Шенген зоната за ограничен временски период.

Ако спаѓате во некоја од овие две групи, ќе бидете регистрирани во EES при влез во европска земја учесничка. Меѓутоа, граѓаните на земјите-членки на ЕУ или земјите поврзани со Шенген не подлежат на системот.

Што се смета за краток престој?

Според EES, краткиот престој се дефинира како максимум 90 дена во рамките на кој било период од 180 дена. Ова правило важи за сите Шенген држави, што значи дека деновите што ги поминувате во Франција, Шпанија или која било друга земја учесничка се сметаат заедно, а не одделно.

Системот автоматски ќе пресмета колку дена ви остануваат за престојот, отстранувајќи ги претпоставките од процесот.

Земји што го користат EES

Откако ќе стане целосно оперативен, EES ќе опфати 29 европски земји, вклучувајќи ги сите земји-членки на Шенген зоната и придружните земји. Ова обезбедува конзистентни правила за патување и поедноставени гранични проверки низ поголемиот дел од Европа.

 Земјите каде што ќе се применува EES се:

Австрија
Франција
Литванија
Словачка
Белгија
Германија
Луксембург
Словенија
Бугарија
Грција
Малта
Шпанија
Хрватска
Унгарија
Холандија
Шведска
Чешка
Исланд
Норвешка
Швајцарија
Данска
Италија
Полска
Естонија
Латвија
Португалија
Финска
Лихтенштајн
Романија

Оваа широка покриеност значи дека без разлика дали планирате викенд во Белгија, културно патување во Австрија или летен одмор во Шпанија, EES ќе ги следи вашите влезови и излези во сите земји учеснички.

Зошто се воведува EES?

EES претставува голема промена во начинот на кој ЕУ управува со патувањата на своите надворешни граници. Со префрлање од застарени печати на хартија на современ дигитален систем, ЕУ има за цел да  им ги олесни патувањат на патниците, а воедно да ја зајакне безбедноста во своите земји-членки.

Модернизација на граничните проверки

Децении наназад, ставањето печат во пасошите претставува стандард за евидентирање на влез и излез, но овој метод има свои недостатоци: печатите можат да избледат, да се изгубат, па дури и да се фалсификуваат.

EES го заменува ова со електронски записи, складирајќи биометриски информации како што се фотографии од лицето и отпечатоци од прсти за точна идентификација.

Оваа модернизација гарантира дека кога ќе ја преминете границата, вашата историја на патувања ќе биде дигитално евидентирана, намалувајќи ја веројатноста за грешки или спорови во врска со вашето време поминато во Шенген зоната.

Спречување на пречекорување на дозволениот престој и нелегална миграција

Една од клучните цели на EES е да се спречат државјаните на трети земји да го пречекорат дозволениот период на престој во Европа.

Системот автоматски пресметува колку дена остануваат според правилото „90 дена во кој било 180-дневен период“, што го олеснува следењето како за вас, така и за граничните органи.

Со побрзо идентификување на лицата кои го пречекориле дозволениот престој и нелегалните мигранти, системот ги намалува ризиците од нелегален престој и помага во одржувањето на фер престој за патниците кои ги почитуваат прописите.

Зајакнување на безбедноста во Шенген

Безбедноста е во срцето на оваа иницијатива. EES игра клучна улога во откривањето на измами со идентитет, откривањето фалсификувани пасоши и означувањето на неовластени влезови. Со складирање на биометриски податоци, им овозможува на властите да го потврдат вашиот идентитет со многу поголема точност отколку рачните проверки.

Според плановите на ЕУ, ова исто така поддржува пошироки напори за борба против тероризмот и организираниот криминал, осигурувајќи се дека Шенген зоната останува безбедна зона за патување.

Подобрување на ефикасноста и намалување на времето на чекање на граница

Ниеден патник не ужива во долги редици на аеродромите или копнените гранични премини. Системот за влез и излез (EES) е креиран да го поедностави процесот, со автоматизација и пунктови за самопослужување кои ја намалуваат потребата од рачни проверки на пасошите.

Иако првата фаза на имплементација може да предизвика одредени доцнења додека патниците ги регистрираат своите биометриски податоци, долгорочната придобивка ќе биде побрзо преминување на границите и попредвидливи патнички искуства.

Со текот на времето, ќе забележите пократко време на чекање, особено ако сте чест посетител на Европа.

 Како функционира EES во пракса?

EES е дизајниран да ги поедностави граничните проверки преку дигитално евидентирање на вашите информации за патување, заменувајќи ги застарените печати во пасошот.

Без разлика дали станува збор за вашето прво патување според новиот систем или за повторна посета, процесот обезбедува побрзо и побезбедно преминување на границите низ земјите-членки на ЕУ кои се учеснички.

Патници кои патуваат за прв пат во рамките на EES

Доколку преминувате во Шенген зоната за прв пат од воведувањето на EES, ќе поминете низ целосен процес на регистрација. Ова вклучува:

• Скенирање на отпечаток од прст
• Фотографирање на лицето
• Собирање податоци од пасошот, како што се вашето целосно име, датум на раѓање и број на патна исправа.

За да се олесни овој процес, многу гранични премини ќе имаат пунктови за самопослужување или мобилни апликации каде што ќе можете да ги предрегистрирате вашите податоци пред да се сретнете со граничен службеник. Овие алатки го намалуваат времето на чекање и го прават искуството поефикасно, особено на прометните аеродроми и копнени гранични премини.

Патници што се враќаат

Доколку веќе сте биле регистрирани еднаш, процесот е многу побрз на следните патувања. Граничните службеници едноставно ќе ги потврдат вашите зачувани биометриски податоци, како што се вашите отпечатоци од прсти или фотографија од лице, наместо повторно да ги земат.

Патниците што поседуваат биометриски пасоши честопати можат да користат системи за самопослужување за верификација, што ги прави преминувањата поефикасни. Ова значи дека честите патници ќе забележат значителна заштеда на време во споредба со традиционалниот систем за печати.

Заштита и надзор на податоци

Сите податоци што ги доставувате до EES се управуваат според строги правила за заштита на податоци. Системот е управуван од eu-LISA, Агенција на ЕУ одговорна за големи ИТ системи, осигурувајќи дека личните информации се безбедни и транспарентно обработени.

Доколку сакате да дознаете повеќе за начинот на кој се чуваат вашите податоци или за вашите права, можете да ги погледнете често поставуваните прашања за EES, кои даваат практични примери за патниците.

Важно е што овој систем не се однесува на граѓаните на ЕУ, кои се ослободени од регистрација во EES.

EES и ETIAS: Како заедно функционираат

EES и ETIAS се две комплементарни алатки дизајнирани да го модернизираат патувањето во Шенген зоната. ETIAS ве проверува пред вашето патување, додека EES дигитално евидентира кога всушност ја преминувате границата.

Претходна проверка на ETIAS наспроти следење на границата преку EES

Доколку доаѓате од земја ослободена од виза, како што се Канада, Јапонија или Велика Британија, прво ќе ви треба овластување добиено преку ETIAS пред да патувате. Оваа онлајн проверка ги проверува вашите основни податоци во безбедносните бази на податоци и однапред го одобрува вашиот влез.

Откако ќе пристигнете на границата, EES ја презема контролата, регистрирајќи ги вашите отпечатоци од прсти, фотографија од лицето и детали за влез/излез секој пат кога ќе влезете или излезете од Шенген територијата.

Заедно, овие системи гарантираат дека го почитувате правилото од 90/180 дена. Ова правило го ограничува вашиот престој во земјите од Шенген зоната на максимум 90 дена во рамките на кој било период од 180 дена, а EES обезбедува автоматизиран начин за следење на усогласеноста.

ETIAS + EES: Клучни разлики

Иако заедно функционираат, ETIAS и EES служат за различни цели:

ETIAS – издавање дозвола за патување пред заминување, слично на систем за претходна проверка

EES = следење на влез и излез на границата, со што се потврдува колку долго всушност останувате во земјите од Шенген зоната.

Овој двоен систем го прави патувањето попредвидливо, но исто така го зајакнува надзорот. Податоците собрани од EES се достапни за граничните службеници и, според строги правила, за агенциите за спроведување на законот за целите на спречување на криминал, како и за безбедносни цели.

Клучни придобивки за патниците

EES е дизајниран не само за подобрување на граничната безбедност, туку и за полесно патување. Со замена на застареното рачно ставање печати со дигитален запис на влезови и излези, EES значи помалку грешки и побрзи процедури при граничните проверки.

Точна пресметка на времетраењето на престојот

Една од најпрактичните предности е тоа што системот води точна дигитална евиденција за вашите влезови и излези. Ова ја елиминира забуната што често доаѓа поради избледени или исчезнати печати во вашиот пасош.

Секогаш ќе знаете точно колку дена остануваат од вашиот 90-дневен престој во Шенген зоната, намалувајќи го ризикот од случајно продолжување на престојот.

Помалку грешки и поголема сигурност

Прекинувањето на рачното ставање печати во пасош значи помалку спорови на граничните премини. Претходно, нејасните печати можеа да создадат недоразбирања за тоа кога сте влегле или излегле.

Со новиот систем за влез/излез, вашите патни податоци се чуваат електронски и можат веднаш да бидат потврдени од службениците, што ви дава спокојство додека патувате во земјите на ЕУ.

Побрзи преминувања на автоматизирани порти

Прекинувањето на рачното ставање печати во пасош  значи помалку спорови на граничните премини. Претходно, нејасните печати можеа да создадат недоразбирања за тоа кога сте влегле или излегле.

Со EES, вашите патни податоци се чуваат електронски и можат веднаш да бидат потврдени од службениците, што ви дава спокојство додека патувате во земјите на ЕУ.

Причини за загриженост и чести прашања

 Можеби се прашувате како EES влијае на вашите права, приватност и обврски при пасошка контрола. Ајде да ги разгледаме најчестите прашања што ги поставуваат патниците кога се подготвуваат да влезат или да ја напуштат Шенген зоната.

Што ако одбиете да дадете биометриски податоци?

Биометриските податоци – вашите отпечатоци од прсти и фотографија од лице – се задолжителни според законодавството на ЕУ. Ако одбиете да ги дадете на границата, вашиот влез ќе биде одбиен бидејќи службениците не можат да ја комплетираат вашата регистрација во системот.

Колку долго се чуваат податоците?

Вашите биометриски податоци обично се чуваат во EES три години по вашиот последен влез или излез. Сепак, важат посебни правила ако сте член на семејството на државјанин на ЕУ: во такви случаи, може да се применат скратени периоди на чување, што го одразува вашето право на слободно движење.

Дали мојата приватност е заштитена?

EES е целосно усогласен со строгите закони за приватност на ЕУ, вклучително и Општата регулатива за заштита на податоци (GDPR).

Системот ги следи принципите како што се ограничување на целта, минимизирање на податоците и пропорционалност, што значи дека вашите податоци се собираат само за легитимни цели на гранично управување и се чуваат толку долго колку што е потребно.

Временска рамка за имплементација

Воведувањето на EES нема да се случи одеднаш. Наместо тоа, спроведувањето ќе се врши во фази што им овозможува на патниците, граничните службеници и авиокомпаниите да се прилагодат пред системот да стане целосно оперативен.

Клучни датуми

Датум 12 октомври 2025 година – Лансирање на EES

Системот започнува да се применува на избрани надворешни граници низ 29 европски земји. Биометриските податоци и личните податоци можеби сè уште нема да се собираат на секој контролен пункт.

Октомври 2025 година – април 2026 година – Постепено воведување

Новите процедури се воведуваат во фази. Сè уште ќе се ставаат печати на пасошите во текот на овој период додека системите не се стабилизираат.

10 април 2026 година – Целосна имплементација

EES ќе го замени ставањето печати на пасошите на сите надворешни гранични премини на земјите учеснички. Од овој датум, вашите записи за влез и излез ќе бидат целосно дигитални.

Што значи постепеното воведување за вас

За време на шестмесечната транзиција, може да се соочите со различни процедури во зависност од тоа каде ја преминувате границата. На пример, некои аеродроми и контролни пунктови на копно можеби веќе бараат биометриски скенирања, додека други продолжуваат со рачни печати.

Овој прогресивен пристап гарантира дека сите земји учеснички ќе бидат подготвени пред системот да стане насекаде задолжителен.

Останете информирани, патувајте со доверба

EES означува една од најголемите промени во управувањето со европските граници, заменувајќи ги печатите со дигитални записи за попрецизно следење.

Иако промените може да изгледаат непознато на почетокот, системот е изграден за да ги направи вашите патувања поорганизирани, побезбедни и попредвидливи. За да  патувате без стрес, бидете во тек со развојот на EES и подгответе се однапред за вашата следна европска авантура.