Хрватскиот писател и влијателен колумнист, чии романи се меѓу најчитаните во регионот, во интервју за „Макфакс“ за себе вели дека е голем дрдорко кој знае да зборува со часови и часови, но кога прошетал низ центарот на Скопје не можел глас да пушти – се чувствувал „овердозиран“ од кич. Од друга страна, старата чаршијата му изгледа како турбо-провинција, а е во центарот на градот!

Овој јуни, во рамки на книжевната резиденцијална програма за автори и преведувачи од Југоисточна Европа „Апсолутно модерен“ (во организација на издавачката куќа „Готен“, под покровителство на Европската мрежа за превод и книги „Традуки“), во Скопје престојува хрватскиот писател Ренато Баретиќ (54), роден загрепчанец кој не може да живее без море, па пред четврт век се преселил во Сплит.

Живее исклучиво од пишување, најпрвин како новинар, кој изминативе две децении стана еден од највлијателните колумнисти во водечките дневни весници и неделни магазини („Вечерњи лист“, „Слободна Далмација“, „Глобус“, „Национал“…). Со новиот милениум, пишувачкиот талент го „сели“ во книжевноста. Неговите романи „Осмиот повереник“, „Зборувај ми за неа“ и „Хотел Гранд“ се наградувани и преведени на неколку европски и балкански јазици, вклучувајќи го и македонскиот. „Осмиот повереник“ имал и успешна театарска поставка, а годинава се очекува и премиерата на филмот снимен според неговиот роман.

Баретиќ е и телевизиски и филмски сценарист (хит-филмот „Што е маж без мустаќи“ носи негов потпис), копирајтер… Од 2007 е уредник на програмата на книжевниот фестивал „Причигин“ во Сплит, а од 2012 го води практичниот дел од наставата во сплитската „Куќа за креативно пишување“.

„Порано повеќе се заработуваше од пишувањето за весници. Денес работам пет работи, за да заработам една просечна плата, невозможно е да се живее само од книжевност. Но, ја имам поволноста да работам дома, понекогаш во пижами и влечки, а многу често знам и да зготвам ручек за сопругата и двете деца“, вака Баретиќ ги „мери“ предностите и мааните на слободата на изборот и егзистенцијалните барања. Затоа четвртиот роман сè уште му „стои“ на 107-та напишана страница…

За време на својот престој во Скопје, Баретиќ работи на ракописот за театарската комедија „Хасан“, во која зборува за бегалците од Блискиот Исток и нашиот однос кон нив. Една од целите на неговиот престој е и активно присуство на книжевните настани во земјата, како и претставување пред македонската книжевна јавност.

Сплит и остатокот на светот

Не е чудно што Баретиќ го избрал Сплит како град за живеење.

„Кога некој патеписец би дошол на месец дена во Хрватска, со задача да напише репортажа, ако би се прашувал јас, би го оставил 15 дена само во Сплит бидејќи сè што би видел другите денови во Хрватска, и најдоброто и најлошото, веќе го видел во Сплит! Најдоброто и најлошото во хрватското општество, менталитет, уметноста, политиката… сето тоа е сконцентрирано во еден релативно мал град. Ја имав среќата уште како релативно млад човек да се запознам со неколку извонредни личности од Сплит, кои подоцна го направија култниот неделник ‘Ферал трибјун’, и кои секогаш беа ‘контраши’, но на креативен, а не на деструктивен начин“, Ренато ги разкажува мотивите за преселбата во Сплит.

Кога, пак, заедно со истомислениците го формирале книжевното списание „Торпедо“, чие правило било да објавува книжевни текстови исклучиво на новинари, сфатиле дека новинарите создаваат позанимлива книжевност, и проза и поезија, од „службените“ писатели.

„Кон крајот на деведесеттите години тргна цел еден бран на нов сензибилитет во книжевноста, кој покажа дека Сплит има најмногу книжевници по глава на жител. Тоа им даде силен поттик и на помладите писатели на почетокот на милениумот, па се утврди дека луѓето од новинарството создаваат одлична и интересна книжевност“, анализира Баретиќ.

Впрочем, освојувањето на книжевноста од страна на новинарите е процес кој, освен во Хрватска, се случува(ше) и во Србија, Словенија, Македонија…

„Постојат две објаснувања за овој феномен. Едното е мое, и изгледа вака. Замисли дека си чевлар, и цел живот правиш одлични, но само леви чевли од чифтот. Па, веројатно еднаш ќе ти текне да направиш и десен чевел, кој, можеби, ќе биде и подобар од левиот?! Но, најдоброто објаснување е на Борис Дежуловиќ. На истава дилема, тој одговори со контра-прашање: зошто меѓу ватерполистите има толку многу добри пливачи? Меѓу новинарите кои почнаа да пишуваат романи, раскази и песни нема лош, нема ниту просечен новинар. Сите ние веќе бевме препознаени како новинарски имиња со стил, триесет години се докажувавме пред читателите“, објаснува Баретиќ.

Идеологијата на ракописот

Од друга страна, пак, целиот тој нов критички интелектуален бран во новинарството, а потоа и во книжевноста од крајот на минатиот и почетокот на овој век е левичарски настроен.

„Кога интересот за јавното добро е поважен од интересот за личното добро – тоа за мене е клучната разлика меѓу левичарски и десничарски настроените интелектуалци. Левичарите, секако, спаѓаат во првата група. “, смета Баретиќ.

Тој е по четврти пат во Македонија, еднаш бил учесник и на Струшките вечери на поезијата, но сегашниот престој од месец дена во Скопје, за разлика од преходните во траење од ден-два, е поголема можност за опсервација на нашето општество.

Прашањето за „Скопје 2014“ некако станува задолжителен услов без кој не може да се води разговор со странците. Порано сите намерници од страна ги опсипувавме со прашањето како им се допаѓа нашата земја, нормално очекувајќи воодушевувачки одговор. Сега е обратно.

„Морам да признам дека не ми поставуваа прашања дали и колку ми се допаѓа, но при прошетките секогаш подналутено ми обрнуваа внимание – види го ова! Бевме на прошетка ни плошадот и отидовме на кафе во ресторанот во една од галиите во Вардар. Познат сум по тоа што сум голем дрдорко, можам да зборувам со часови, но на тоа место молчев најмалку пет минути! Не можев глас да пуштам! Кичот не е проблем за мене, туку количината на кич со кој е затрупан центарот на Скопје. Тоа е ‘овердоуз’ од кич на толку мал простор! Се чувствував како наркоман кој добил премногу чист хероин! Од таа пресилна доза, не знаев што да кажам. Во едно скорешно интервју реков дека најважно е да се бара трагата на парите, и сите дилеми во надворешната или внатрешната политика ќе исчезнат, нема идеологија во тоа. Меѓутоа, во овој случај, освен енормната сума пари што е потрошена за целиот тој кич, мислам дека се работи и за сериозен психички проблем во нечија глава. Можеби е од физиолошка природа, можеби само од психолошка, но тој кич не може да се направи само поради парите, колку и да имал корист од нив!“, смета Баретиќ.

(Т)умор од стиропор

Тој додава дека „Скопје 2014“ е апсолутен историски фалсификат, нешто како промена на ДНК на градот, пластично објаснувајќи го со клонирањето на генот од пајак уфрлен во ДНК на доматот, за побавно да скапува.

„Не знам како да кажам, а да не повредам никого. Најубавиот дел од градот е Старата турска чаршија, но на секои пет чекори низ неа гледате сиромаштија. Дуќанџиите би направиле подобро ако имаат пари. Чаршијата изгледа како турбо-провинција, а е во центарот на градот! Единствено можам да го пофалам амбиентот на Дебар маало. Сум престојувал на неколку резиденцијални програми, но морам да напоменам дека кога тргнав во Скопје, реков дека одам кај мои луѓе. Моето Скопје се луѓето, тие што ги познавав, и тие што сега ги запознав“, вели Баретиќ.

Минатата сабота, од прозорецот на станот во кој престојува, во центарот на градот, бил сведок на огнометот што го приредил ВМРО-ДПМНЕ за прославата на партиската годишнина.

„Огномет на дневна светлина!? Треба да бидеш малку луд, па да не почекаш само половина час, малку да се смрачи, па да направиш вистински огномет. Тој метафоричен половина час – тоа е тој расчекот во кој сега се наоѓа Македонија! Еднаш реков дека на Скопје му треба еден квалитетен и строго контролиран земјотрес, па зградите да го стресат барокот од своите фасади, а да нема потреба да се плаќа за тој процес“, дијагностицира Баретиќ.

Тој додава дека градот е како човекот, жив организам.

„Живиот организам мора да се шири нанадвор. Ако организмот се шири навнатре – тоа е тумор! Најмногу ме шокираше што тој македонизам е сконцентриран само во центарот на Скопје“, завршува Баретиќ.

Стојан Синадинов