Францускиот филозоф Монтескју во „Духот на законите“ пишува: „ Јавниот долг го одзема вистинскиот приход на државата од оние кои се активни и претприемчиви, за да го пренесе кон индолентните: тоест, им ги дава средствата на трудот на оние кои не работат, а ги задушува со тешкотии оние кои работат“.

(Историја на финансиските светци и грешници од Keneth Dyson за Foreign Affairs)

Кредитот и долгот сé повеќе од само рационални материјални размени во една пазарна економија. Тие се општествена конструкција и се потпираат на нешта како што се тешките морални карактерни судови, еднаквоста и „добрата совест“. Овие судови, од своја страна, се сплотени со моќни емоции на огорченост, срам и понижување. Променливите и спротивставени претстави на личниот кредит и долгот имаат длабоко влијание врз моќта и благосостојбата на државите

Должничко ропство

Огромна е разноврсноста на општествените значења придодадени кон долгот низ милениумите. Сепак, одредени обрасци се повторуваат. Во разни европски јазици долгот се поситоветува со „поврзаност“, „слобода“, „благодарност“, и „чест“, како во „ослободени од долгови“, „должен да биде благодарен“ и „долг од чест“.

Во холандскиот и германскиот јазик, зборот Schuld значи и долг и вина. Слична лингвистичка асоцијација може да се најде и во хебрејскиот збор Chayav. Овие термини ја илустрираат длабоко вкоренетата културолошка анксиозност која се поврзува со долгот и моќните чувства на срам кој тој може да ги предизвика. Легендарната швабска домаќинка за Германците е традиционална културолошка икона на доблесно економско однесување: „човекот треба да живее според своите можности“. Германската канцеларка Ангела Меркел си ја присвои оваа икона во процесот на оправдување на нејзините политики во однос на кризата со државните долгови во еврозоната по 2010 година.

Отсликувајќи го германскиот контекст, Фридрих Ниче понуди антрополошки запис на историската асоцијација на вината со должењето (das Schuldgefühl). Тој истакна дека долгот е сплотен со морализацијата на концептите на должност, чест, самодоверба и став. Во „За генеологијата на моралот“, Ниче се враќа кон „најстарите и најпримитивни“ лични односи помеѓу доверителот и должникот, како потекло на тоа како „човекот најпрвин се одредувал себеси во однос на другиот“.

И токму така, кредитот и долгот се појавуваат пред парите, во облик на услуги меѓу пријатели и соседи, кои создавале лични морални обврски. Подоцна, создавањето на парите овозможи единица мерка за следење на долгот. Уште поважно, тоа доведе до деперсонализација на односот доверител-должник, со што се овоможи создавањето на комерцијалното општество. Оваа еволуција беше поврзана со иновацијата на давањето и одредувањето на залог. На тој начин, долгот се врза со заканата, а честопати и реалноста, на ерозија на слободата, не само за индивидуалци, туку и за цели семејства. Тие се најдоа во состојба на „должничко ропство“.

Поради конотацијата на поробувањето, револуционерните промени на моќта или подемот на нови владетели, честопати со себе носеле поништување на долговите и уништување на записите на долговите. Првиот забележан пример за ова се појавува во 2400-та година п.н.е. од кралот Енметена во сумерискиот град-држава Лагаш во Месопотамија. Оттаму и библиската поговорка „богатите владеат со сиромашните, а должникот му е слуга на доверителот“, се користела да се оправда поништувањето на „одвратните“ долгови по промена на режим. Исто така, било користено за осуда на должничките затвори, на пример во делата на Чарлс Дикенс.

Од 18-от век наваму, се појавија два главни катализатора за преосмислување на поимот за долг. Првиот беше подемот на новото, комерцијално општество, кое се поврзува со правата на имот и мултипликацијата на договорните односи, пред се охрабрени од употребата на залог за да се зголеми кредитот. На странките кои вообичаено не можеа да зајмат одеднаш им беше дозволено да влезат во кредитни трансакции. Последица од тоа беше општество во кое односот доверител – должник се здоби со централно и политичко значење, претставено од растечката класа на трговци и финансиери, рентиери и новите, самоубедени професии на сметководители и правници.

Вториот катализатор за преосмислување на долгот беше раѓањето и огромниот раст на јавниот долг. Оваа трансформација го отвори прашањето за тоа дали овој развој е двигател кон подобро или кон полошо.Во Франција, на пример, уништените кралски финансии во 18-от век имаа темелно влијание врз економската мисла. Францускиот филозоф Монтескју ја изрази својата загриженост во „Духот на законите“. Јавниот долг, напиша тој, „го одзема вистинскиот приход на државата од оние кои се активни и претприемчиви, за да го пренесе кон индолентните: тоест, им ги дава средствата на трудот на оние кои не работат, а ги задушува со тешкотии оние кои работат“.

Во меѓувреме, шкотските мислители Дејвид Хјум и Адам Смит стравуваа дека примамливоста на јавниот долг ги корумпира дражавите и генерира политика на илузии и самобендисаност. Финансирањето на јавниот долг ги помогна уништувачките војни во Европа и послужи како основа за попустите обиди да се создадат империи на Атлантскиот океан, на Медитеранот, во Индија. Тој, исто така, го зголеми политичкото патронатство, создавајќи меѓусебна зависност меѓу државите и доверителите, која доведе до олигархија и фракционализам, а се закани и да ги колабира јавните вредности.

Дебатата за тоа дали јавниот долг ги промовираше доблестите на трговијата или порокот на расипништвото беше и во основата на жестоката расправа меѓу Александер Хамилтон и Томас Џеферсон веднаш по крајот на амриканската војна за независност. Во име на доблеста, Џеферсон ги нападна барањата на Хамилтон за финасирање на јавен долг, комерцијална империја и патронат на извршната власт. Тој тврдеше дека приоритет треба да биде ослободување на новата нација од секаков долг. Во едно писмо од 1809 година до американскиот Секретар за финансии Алберт Галатин, Џеферсон пишува: „На светот не постои двигател толку коруптивен за владата и толку деморализирачкки за нацијата како што е јавниот долг. Тој ќе ни донесе повеќе уништување дома отколку сите надворешни непријатели од кои војската и морнарицата би требало да не заштитат “.

Од средината на 19-от век наваму, растечката германска историска и институционална школа зазема сосема поинакво гледиште кон јавниот долг од тоа на Хјум, Смит и Џеферсон. Тие се обединија во гледиштето дека јавниот долг е интегрален дел од националните економии. Мислителите Карл Дитцел и Лоренц фон Штајн веруваа дека државата е задолжена да игра позитивна улога во балансирањето на економијата, пред се преку финансирањето на инвестициите во инфраструктурата и јавните набавки кои ја поттикнуваат продуктивноста. Дитцел, на пример, тврди дека: „Една нација е толку побогата и нејзината економија е толку понапредна и попразвиена, колку што е поголем делот на каматите на државните записи во нејзините вкупни трошоци.“ А Штајн, од своја страна, ја истакнува улогата на јавниот долг како колективно осигурување, пред се при помогањето да се обезбедат старите лица, а со тоа ја помовира и општествената и политичката интеграција. Сепак, и тој стана свесен дека јавниот долг би можел политички да се злоупотреби за финансирање на тековната потрошувачка, наместо за инвестиции кои ја подобруваат продуктивноста. Оттаму, Штајн повикува на уставни заштити од ваквата злоупотреба, еден вид на „златно правило“ во јавните финансии, подоцна вметнато во Базичното право на Германската федерална република.

Вербата во користа од јавниот долг, се чини, триумфираше над аверзиите на Монтескју, Хјум, Смит и Џеферсон. Нивоата на јавен долг од преку 100 отсто од БДП воопшто не беа исклучок во 19-от и 20-от век. Политичката економија мина низ темелни промени како што новите општествени сили навлегуваа на политичката арена. Јавниот долг растеше со радикалната трансформација на технологијата, обемот и водењето на војните. Новите комуникациски технологии го овозможија меѓунационалниот мобилен кредит. А концентрираната структура на финансиските пазари ги направи јавните буџети поранливи на големите банкарски кризи.

Ранливоста само растеше со новите технологии на приватниот сектор за создавање на кредит. Згора на тоа, секуларизацијата на општествата ја поткопа приврзаноста кон наследените религиозни и народни верувања за долгот. Тоа беше придружено од новата верба во научно менаџирање на јавните финансии, вклучувајќи го и креативното финасиско инжењерство. Овие фактори заедно придонесоа да се олесни појавата на новите, нерестриктивни идеологии за долгот. Минаа деновите во кои, интелектуално, доминантната улога на домаќинлакот или практичната мудрост при резонирањето за доблесното лично и јавно однесување служеа како кочница за долгот.

Клучен аспект на оваа револуција беше се поапстрактната природа на парите. Германскиот автор Јохан Волфганг фон Гете даде еден драматичен приказ на се полабавото чувство на вина поврзано со преминот кон фиат валутите. Во вториот дел на „Фауст“, Мефисто го советува Светиот римски император: „Ваквиот документ, во замена на вистинско злато, е практичен: знаеме точно што имаме в рака… Но, умните, кога ќе го проучат, ќе се стекнат со бескрајна доверба во она што е бескрајно.“

До крајот на 20-от век, олабавувањето на чувството на воздржаност и вина за долгот добија една радикално нова форма. Потрошувачите и инвеститорите ги добија на располагање електронските пари. Добата на „сајберфинансии“ сосема го промени односот кон кредитот. „Парите се сега бескрајни,“ напиша економистот Сатјаџит Дас за Extreme Money. „Подобни за бескрајно мултуплицирање и целосно нереални.“ Но, исто така се создаде и широко распространето чувство на збунетост, нелагодност и страв од импликациите од однесувањето на банките и од тоа како централните банки ги менаџираат парите, како, на пример, со квантитативното олеснување.

Импликациите од падот на прудентноста стануваа се посериозни со огромниот раст на обемот на финансискиот имот; со големината, комплексноста и таинственоста на финансиските институции кои ги менаџираа тој имот; и со пролиферацијата на се поегзотични кредитни инструменти, како што се обезбедените или хипотекарните должнички обврски. Научно заснованите модели ја поттикна илузијата дека кредитните ризици сега се подобро контролирани. А леснотијата на создавањето на кредити овозможи самобендисаност на историски ново ниво.

Промените во односот кон долгот и ризикот се поврзани и со новите размисли за општествените придобивки. Очекувањата на потрошувачите за се повисок животен стандард беа поттикнувани од се понебрежното и се подостапното давање заеми од страна на банките, последователните експлозии во секторите на градежништво и имоти и експанзијата на малопродажниот сектор, на модерното рекламирање и маркетинг. Општествениот статус и идентитет тесно се врзаа со потрошувачката, особено со концептот за луксуз. Идентификувањето со убав живот значеше да се биде во можност да се живее над традиционалното разбирање за базичните потреби. Долгот беше цената што луѓето ја плаќаа за да бидат дел од хедонистичката потрошувачка култура. Одрекувањето од тоа покажа потенцијал да предизвика длабоки чувства на загуба, очај, општествени протести и безредија.

Дискурсот на 21-от век ја илустрираше темелната двојност во врска со долгот – и асоцијативните потешкотии во врамувањето на употребата на моќта на државата. Од една страна, општествените придобивки, пазарното општество, хедонистичката потрошувачка култура и нео-кензијанската економија навестуваат дека старата идеја за прудентност е детронирана. Од друга страна, поимот дека државата е „домаќинство на мајдан“ продоложува да ја обзема фантазијата на јавноста. Портретирањето на политичките лидери и партии како неодговорни при управувањето со јавните финансии, како му кумови на претераниот јавен долг, како соработници на претерано моќните банкари, доведе до казна на изборите. Доказите посочуваат дека оние што се залагаат за намалување на долгот, привлекуваат широка јавна поддршка. И покрај доброто познавање на нео-кензијанската економија и модерните потрошувачки, финансиски и промотивни култури, државите се наоѓаат во политички свет во кој народните верувања за долгот се уште се силни, барем во однос на тоа како би требало да се однесуваат лидерите. Попрактичниот проблем произлегува од парадоксот дека, иако гласачите бараат акција во зауздувањето на целокупниот долг, малкумина се подготвени да ги прифатат последиците од тоа.

Моралноста и долгот

До каде и на кој начин е долгот „лош“? Кое е прифатливото однесување и на доверителот и на должникот? Кој е точниот баланс меѓу системската стабилност и колективната солидарност од една страна и избегнувањето на моралните опасности при менаџирањето на државните долгови, од друга? Кои се невините жртви, а кој, во интерес на чесноста, треба да ја поднесе фискалната болка на макроекономското прилагодување? До каде институционалниот физибилитет треба да ја дефинира и, ако треба, да ја ограничи одговорноста?

Во суштината на повеќето од овие прашања е начинот на кој односите доверител – должник создаваат двоец. Не можат да постојат доверители без должници, како што не можат да постојат држави со суфицит во трговијата, ако не постојат такви со дефицит. Накратко, иако нивните односи се нееднакви, на доверителите им се потребни должниците. Моралната двојност – и непостоењето на лесни политички решенија – потекнува од проблемот на балансирањето на тврдењата на доверителите дека поседуваат надмоќна доблест и уникатност, со оние на должниците за признание и чест. Во принцип, тоа би можело да се реши со процедурални правила кои би ги премостиле различните морални ставови и би ги надминале разликите во моќта. Додека таквите не постојат, ќе постои голем ризик од незадоволства , малтретирање, очај и чувство на жртва.

Кредибилната посветеност кон таквите процедуралните правила зависи од разбирањето на доверителите дека прилагодувањата не можат да бидат на товар само на должниците. Политичките тешкотии лежат во тоа секоја од страните да се соочи со импликациите од меѓусебната, асиметрична зависност меѓу државите – доверители и државите – должници. Нивниот однос има одлики на „дилемата на затвореникоот“, во која ниту една од страните не може да се оттргне без да ѝ нанесе сериозна штета на другата. Управувањето со оваа дилема е полесно кога се создадени институционални услови кои би помогнале да се одржи еден еволутивен, стабилен образец на условна соработка. Како во зоната на еврото – збир на правила на играта кои ја охрабруваат постојаната интеракција и поттикнуваат соработка. Како и да е, ризиците остануваат. Елитите на државите-доверители и натаму имаат преовладувачки интерес да си ги намалат оптоварувањата. Згора на тоа, едната или двете странки, соочени со длабоко непријатни избори, може да се одлучат да ризикуваат и да чекаат да видат до каде другата страна ќе блефира. А погрешната пресметка може сите многу да ги чини.

Политиките на односот меѓу државите доверители и должници се влошени од морализирачкиот јазик на „светци“ и „грешници“, кој, од една страна, е обрабен со чувства на гордост во националните доблести, а од другата со чувства на срам, понижување и одбојност. Езотеричниот технички вокабулар и напорите да се создаде инклузивен процес на дебати и преговори, не може да сокрие до која мера идејата за суверена кредитоспособност е свет на идентитети и симболика, кон кој се придодадени моќни, историски издржани и честопати идиосинкратични чувства.

Оттаму, квалитетниот напредок во размислувањето за односите доверител-должник и за суверената кредитоспособност зависи од зајакнувањето на нивната етичка димензија и промоцијата на културолошките промени на два начина.

Прво, анализата на суверената кредитоспособност треба да го надмине тесното, утилитаријанско и финансиско гледиште на завршните сметки. Исто така мора да ги испита и резултатите од долгорочните перспективи за општеството во целост. Ова проширено гледиште ги вклучува и очекувањата од владеењето, социјалната заштита и квалитетот на околината. Критичкото преиспиртување на суверената кредитоспособност ги открива етичките прашања за функционирањето и моќта на финансиските пазари, вклучувајќи ја и бруто општествената вредност на финансиските иновации, како што се дериватите и обезбедувањето.

Длабоката анализа предвидува промени во функционирањето на финансиските пазари, вклучувајќи ги и рејтинг агенциите , за да се намалат судирите на интереси, да се зголеми транспарентноста и да се одврати претераното преземање ризици преку финансиски инструменти со сомнителна бруто општествена вредност. Една опција е потпирање на подобрувањето на внатрешното раководење на финансиските пазари. Примерите за тоа би вклучиле промени внатре во рејтинг агенциите и поголема одговорност на менаџерите, особено преку промени во праксата на давање на банкарски бонуси. Сепак, да парафразираме една британската поговорка: „јагнињата не гласаат за Велигден“. Потребен е надворешен притисок од надзорниците и регулаторите.

Второ, мора да се извршат корекции на политичката кратковидост, која толку често ги усложнува – и им ја качува цената – на должничките кризи. Политичките лидери на државите – доверители имаат огромни тешкотии во убедувањето на домашните политички елити и јавност да ги поднесат како даночни обврзници краткорочните жртви, во корист на долгорочните придобивки од избегнувањето на банкротот и последователниот систематски ризик. Овој проблем се зголемува кога се вклучува и спас на држави кои се ноторни по својата ендемска корупција и покажуваат се помал капацитет за владеење, како Грција и Кипар.

Во еврозоната, германкската федерална влада четири месеци се двоумеше во врска со спасот на Грција, од јануари 2010 година до после клучните избори за земјата. Германските медиуми беа преполни со слики на мрзеливи, корумпирани Грци – јагмаџии, кој уживаат во пензиите многу порано од Германците. Тие насликаа пренадуен, привилегиран јавен сектор со непознати димензии. Овие слики го игнорираа непромисленото зајмење кон Грција од страна на германските и другите банки во ЕУ. На крајот, германското двоумење придонесе кон повисоки крајни трошоци на ЕУ- ММФ пакетот за спас во мај 2010 година. Како што грчката криза добиваше на замав во 2011-12 година, германското политичко раководство се сврте кон драматизација на егзистенцијалната закана за еврозоната и за Европската унија, со цел да ја надмине одбивноста кај својата елита и јавно мислење контоа да го понесе товарот на натамошната финансиска асистенција.

Подобро менаџирање на кризите со државни долгови, додуша, заоѓа во суштината на функционирањето на либералните демократии. Тековните практики ги истакнуваат ризиците од дисконекција помеѓу домашниот политички натпревар и изборот на гласачите, од една страна и политиките за повраток на суверената кредитоспособност која се преговара или се наметнува на меѓународно ниво, од друга. Дисконекцијата се гледа во растот на јавното отуѓување од конвенционалните форми на политика. Во овој контекст, се отвора простор за популистичка политичка мобилизација против надворешниот диктат, од која корист имаат партиите на крајната левица и на крајната десница. Овој феномен стана очигледен преку перформансите на Националниот фронт во француските претседателски и парламентарни избори во 2012 година, на Сириза во двата изборни циклуса во 2012 година и на Движењето „Пет ѕвезди“ во Италија на изборите во 2013 година.

Непромислениот, неодговорниот и невиниот

Доверителите се стремат да се претстават како „светци“, должниците како „грешници“. Доблеста им се припишува на првите (домаќинлак, работливост), а пороците на вторите (неодговорност, мрзеливост). Овој вид на говор ги става во залог гордоста, честа и взаемната почит. Тоа ги поттикнува основните, но и благородните емоции, вклучувајќи одбивност, незадоволство и бес. Моралните и емоционалните димензии на долгот се интимно испреплетени.

За да бидат ефективни, оние кои ги менаџираат државните должнички кризи треба да бидат акутно осетливи на оваа моќна психолошка димензија. Инаку, оние на приемниот крај на казнените прилагодувања ќе се мобилизираат за да го изразат својот бес. Градењето на кредибилитет внатре во пазарот со државни записи стана мејнстрим во макроекономската теорија по 1970-те години: она што беше битно за суверената кредитоспособност беше менаџментот на пазарните очекувања, чиј клучен елемент беше психологијата на финансискиот пазар. Државите мораа да го вратат својот кредибилитет преку зголемување на даночењето, намалувања на вработувањата и на платите во јавниот сектор и кратење на бенефициите. Мораа да се потчинат на технократските надрилекарства на неизбраните тела: централните банки, меѓународните финансиски институции и лоби групите на финансиските пазари.

Како и да е, кредибилитетот во оваа тесна смисла е само дел од многу поголемата и покомплексна политичка приказна за тоа како државите најдобро да си ја одржат репутацијата и моќта. Политиките на суверената кредитоспособност се врзани со капацитетот да се одвои легалниот договор за односите доверител – должник од поширокиот општествен договор врз кој би требало да почива владеењето. Индикатори на губењето на довербата на доверителите се повисоките камати на долгот. Индикатори за губење на довербата на јавноста се социјални протести, изборните добивки за екстремните партии и вртење на центристичките партии кон поекстремни ставови.

Да се говори за доверители и должници без имплицитни судови за моралната вредност е многу тешко – но време е да се стори тоа./крај/мф/сс

Извор: Макфакс