Вистинскиот проблем е во приватниот сектор, пишува за Foreign Affairs професорката по политикологија од Универзитетот на Вирџинија, САД, Дебора Букојанис, во текст кој е, можеби, една од најпрецизните анализи на грчкото општество и потеклото на проблемите со кои се соочува. Сличностите со македонското општество се ненамерни, но вџашувачки

Од Атина, преку Берлин, па сé до Вашингтон, постои едно нешто со кое, се чини, сите се согласуваат: главниот проблем на Грција е пренадуената, преплатена и корумпирана држава, која го задушува приватниот сектор.

Оваа дијагноза е само напола точна. Некои делови од приказната се точни, но некои погрешното ги толкуваат фактите, додека, пак, трети грешно ги претставуваат последиците како причини. Коренот на проблемите на Грција лежи во концентрацијата на моќ во приватниот сектор, во вкоренетите интереси на таа елита и во општествената нееднаквост која произлегува од тоа. Овие услови го кочеа пазарниот раст, создавањето на видот на социјални служби кои го сочинуваат ’рбетот на сите развиени економии и на општествената еднаквост која ја овозможува политичката стабилност. Грчката метастазирана држава е само симптом на сите овие проблеми – додуша симптом кој резултатите ги прави уште полоши.

Како што многумина либерални Грци и странци успеаја да сфатат, една мала група олигарси поседува диспропорционална моќ, со оглед на големината на државата (околу 11 милиони жители). Само четири грчки семејства ги контролираат грчките медиуми и се уште се корисници на масивни заеми дадени за нивните компании кои произведуваат само загуби. Корпорациите ги користат своите врски за да го канализираат финансирањето од фондовите кон пренатрупаните фирми или дури и кон приватни сметки. Земјоделската банка на Грција, на пример, е заглавена во кривични постапки поради петте милијарди евра во нелегални заеми. Ваквата клима го помогна кредитниот бум во 2000-те години и и недоговорноста која сега ја оптоварува економијата со 164 милијарди евра во лоши приватни заеми.

Ваквиот урнек опстојува со децении, а во истиот тој период Грција се соочува со второ по големина ниво на нееднаквост во Западна Европа (веднаш по Португалија)- а ова е само ако се пресмета пријавениот приход. Даночното затајување е масовна појава. Сивата економија во Грција се проценува на околу 30 проценти од БДП-то на земјата но, најверојатно, е многу поголема. Самовработените се главните затајувачи на данок. Според една проценка, самовработените професионалци досега не пријавиле повеќе од 28 милијарди евра данок. Богатството традиционално многу повеќе се расфрла во широка потрошувачка, отколку во инвестиции. Згора на тоа, малите и средните претпријатија обезбедуваат 86 проценти од постоечките работни места (една од највисоките стапки во Европа), најголемиот дел од нив во секторите трговија, ситна преработувачка и туризам. Но, менаџерските и работните вештини се најчесто слаби, иако креативните исклучоци постојано потсетуваат на потенцијалот на оваа држава. Проблемите се влошени од тоа што повеќето бизниси се семејни и од обичајот вработените да се третираат како потчинети. Учеството на пазарот на трудот во Грција (луѓе кои се вработени или активно бараат работа) се влечка на 53 проценти – дури и Ирска и Португалија се над 60 проценти.

Повеќето Грци се тврдокорни во своето убедување дека проблемите се вина на државата и на корумпираните политичари. Но, парламентот е микрокосмос на грчкото општество. Дури и политичарите кои се залагаат за промени се соочуваат со ѕидот од вкоренети интереси. Подмитливата, дискредитирана држава е благопријатна за секој кој сака да ги крши правилата – не можат олигарсите да тврдат дека се „присилени“ да затајуваат данок, тоа е нивен избор. Корупцијата и недостигот од меритократија во државните апарати одат рака в рака со концентрацијата на богатство и моќ кај неколкумина, кое, пак, ја развлекува корупцијата надолу по скалата. Овие концентрирани интереси го ограничија пазарот во Грција и со тоа ги ограничија и можностите за вработување.

Ограничениот пазар придонесе кон двете главни одлики на грчкото општество. Прво, Грците со слаби професионални вештини и со историја на општествена исклученост се свртеа кон државата за вработувања – особено од 1980-те години наваму – а државата им излезе в пресрет користејќи ги вработувањата како замена за социјална благосостојба. Овој процес многу лесно се деградираше во патронатство и купување на гласови. Политичарите ги делеја државните вработувања без оглед на квалификациите на вработените. Како резултат на тоа, корупцијата и неефикасноста на јавниот сектор ги блокираше сите напори за реформи (кои започнаа на почетокот на 1990-те години).

Истовремено многумина Грци – кои, како народ, се познати по нивната „претприемничка душа“ – започнаа свои сопствени бизниси; други станаа професионалци. Но, ова се типично самостојни потфати, затоа што Грците масовно признаваат дека никој не сака да работи за друг. Една третина од населението е самовработена (далеку највисок сооднос во Европа) и тоа во сектори кои се високо неефикасни и подложни на затајување на данокот.

Овие два услова создаваат отровна мешавина. Сопствениците на малите бизниси и самовработените се борат да преживеат. Секој ден мора да се справуваат со државната администрација, опоганета од непотизам и неефикасност. Фрустрацијата се претвора во вирулентна омраза кон вработените во јавниот сектор и се спојува со наметливата антидржавна идеологија. Ваквата идеологија, исто така, го олеснува одбегнувањето на тешката работа потребна за реформите. Таквите чувства само го влошуваат проблемот, со тоа што ги вкопуваат двете заблуди за државниот апарат кои го инхибираат напредокот.

Дали е грчкиот државен апарат пренадуен и преплатен?

Најбитната заблуда за грчкиот државен апарат е дека тој е „премногу голем“. Прифатеното значење на ова е дека апаратот или троши премногу пари или премногу вработува, или и двете. Овие проблеми ја оптоваруваа Грција во 1980-те години, но не и денес. Инсистирањето на нив само ја влошува ситуацијата.

И покрај сите обвинувања, во текот на 2000-те години грчките јавни трошоци беа под просекот на ЕУ, со тоа што левитираа над просекот само неколку години. Остриот пад на грчкиот БДП во 2008 година, секако, го зголеми соодносот. Но денес бројката е 49,3 проценти од БДП-то или околу просекот на еврозоната. Некои плати, особено во јавните корпорации, беа навистина скандалозни. Пензиите исто така беа огромен трошок, но тие повеќе се должеана демографијата и раното пензионирање, отколку на систематски великодушни исплати. Здравствената заштита е огромен товар. Но, бројките покажуваат дека проблемот не е во тоа што „државата е голема“. Проблемот е во тоа што царуваат непотизмот и корупцијата, создавајќи нееднаквост во распределбата и економска неефикасност.

Натаму, грчките приходи никогаш не држеа чекор со расходите. Грците сметаат дека се премногу оданочени. И навистина, многумина од нив навистина и се, но Грција како држава никогаш не оданочуваше премногу (сé до тековната рецесија), туку само лошо го спроведуваше процесот, а сега дури и полошо. И конечно, Грција, едноставно, многу повеќе увезува отколку што извезува: дефицитот на тековната сметка се движи околу девет проценти во изминатава деценија. Сево ова придонесе кон тоа грчкиот долг од 1980-те години наваму да стане втор по големина во ОЕЦД во 2008 година, или 117 проценти од БДП-то.

Но ниту еден од овие проблеми не се резултат на тоа што државниот сектор денес е премногу голем. Потврдувањето на бројките и натаму е проблематично во Грција, но во 2008 година, дури и пред кризата, државната администрација вработуваше околу 19 проценти од работната сила, вклучувајќи ги јавните корпорации, што е блиску до просекот во ОЕЦД (Велика Британија вработува 23 проценти). Да не беа во текот на 2000-те години вработени додатни 300.000 луѓе, стапката ќе се движеше далеку под просекот.

Всушност, денес, по реформите, отпуштени се токму околу 300.000 луѓе (вклучувајќи ги и приватните доставувачи, каде што најмногу царува патронатниот систем). Ова е речиси 30 проценти од вкупниот број вработени во државниот апарат од 2010 година наваму. По отпуштањата, грчкиот јавен сектор е повторно недоволно екипиран во најкритичните служби, пренатрупан во небитните и неефикасен во речиси сите.

Неподобниот и неефикасен персонал, од своја страна, предизвиика три последици. Процедурите траат многу подолго отколку што би требало, вработените чувствуваат дека се прерастргнати и или лошто работат или стануваат апатични, а службите се неспособни да ги реформираат процедурите или да ги автоматизираат. Честопати апликацииите за дозволи се влечкаат по бироата со недели или со месеци. Или процедури кои можат да се завршат на интернет, мора да се завршуваат лично и на повеќе шалтери. Сé на сé, ваквиот систем води кон милиони изгубени работни часови. Тоа е држава која е неадекватна, а не преголема.

Конечно, ограничениот пазар и слабата држава објаснуваат уште еден стереотип за „претерано привилегираниот“ грчки работник: раното пензионирање. Денес клиентелизмот и фискалната нерационалност на системот предизвикуваат бес. Но, логиката на раното пензионирање ја применува и владата на САД: тоа се користи да се намали платниот список без да има отпуштања. Еден (не)обучен работник кој рано заминува во пензија може да отвори место за некој кој е обучен, а невработен. Во Грција ваквата размена не се употребуваше како во САД и возврати многу лошо: сега пензиите на оние кои рано заминаа во пензија непропорционално го оптоваруваат државниот буџет. Значи, тоа беше лоша политика која не се исплатеше. Но, повторно, проблемот потекнува од зашеметениот грчки пазар на трудот. Кога државата е слаба, дури и разумните политики се поткопани од клиентелизмот. Но, кратењата на раните пензионирања кои сега се наметнуваат ќе значат помалку нови работни места и оттаму повеќе работници кои бараат работа во растргнатиот приватен сектор, во момент кога невработеноста наближува 26 проценти.

Дали државата го убива бизнисот?

Тогаш зошто приватниот сектор не вработуваше колку што можеше, или требаше, пред кризата? Стандардниот одговор ја обвинува државата. Грчката бирократија и регулативи се, навистина, една нерационална спирала од мерки, судскиот систем има потреба од радикални реформи, а низ целиот јавен сектор се вгнездени мрзеливи службеници. Меѓународните проценки ја класифицираат Грција како „лоша за бизнис“ (иако, како што ни станува сé појасно, овие процени се оптоварени од безброј нејаснотии). За некои ваквите услови значат дека единствено револуција може да помогне. А реформите кои ги бараат доверителите се херкуловска задача, која бара и ресурси и време.

Како и да е, два факта уште повеќе ја комплицираат сликата. Кога трошоците за „гринфилд“ и „стартап“ компаниите се премногу високи, рационалните личности ги здружуваат ресурсите и ги делат трошоците преку поголеми партерства или фирми. А сепак, Грција и натаму е земја со најголем број микро претпријатија и самовработени, што значи дека регулативите и трошоците очигледно не ги попречуваат поединците да влезат или да опстојат на пазарот, дури и кога се соочени со бескрајни пречки. Грците непрестано се жалат на овие потешкотии и пречки. Но, наместо да одговорат со иницијативи и со здружување на ресурсите, тие го мамат системот или работат со загуба.

Се чини дека некои од завршените реформи внесоа битни измени во поглед на времето и трошоците за покренување мал бизнис. Но, олеснувањето на влезот и на функционирањето внатре во пазарот нема да доведе до раст ако не биде нападната патологијата која ги држи грчките фирми мали и ја задушува соработката. Напротив, премногу неефикасни, пропаднати мали семејни бизниси и продавници значат премногу луѓе со опустошени штедни влогови и без каква и да е безбедносна мрежа (патем, овие неуспешни индивидуалци станаа класични кандидати за продолжување на државниот непотизам). Ова не е вина на државата. Тоа е избор. Она во што државата навистина потфрли е необјаснувањето на јавноста дека некои од трошоците се наменети да ги обесхрабрат оние кои се премногу мали сами да опстанат на пазарот.

Истовремено, пазарот е вистински затворен онаму каде што големите играчи имаат создадено олигополи, како што е во секторот на млекото. Тоа е делумно и причината што индексот на цените на мало порасна речиси 10 проценти од 2008 година наваму! Само силна држава може да ги одземе таквите привилегии, а кредитниот притисок може да послужи како катализатор.

Друга загатка се грчките „затворени професии“: правници, инженери, фармацевти и така натаму, кои се оптоварени со безброј регулативи и високи трошоци за влез. Економистите им се противат на затворените професии затоа што ограничувањето на влезот и конкуренцијата создаваат кусоци и ги прават услугите поскапи. Грчките услуги се навистина скапи. А сепак, Грција има вишок од професионалци во затворените професии, а не кусок. На пример, во земјата има 380 адвокати на сто илјади луѓе, додека европскиот просек е 140. Истото важи и за таксистите, лекарите, фармацевтите и така натаму.

Оваа ситуација се создаде од гаранциите на грчката држава за минимален приход за професионалците, како што се адвокатите и осигурани профити за малите бизниси, како што се аптеките, без притоа да го ограничи нивниопт број. Зошто? Затоа што професионалците си го излобирале тоа; не е случајно тоа што главнината пратеници во грчкиот парламент традиционално потекнуваат токму од овие затворени професии.

Реформите целат кон тоа да се отстранат субвенциите за овие професии и со тоа да се спречи премногу луѓе да се определат за нив. Но, дерегулацијата и остранувањето на рестрикциите, како што е случај во сите напредни економии, може да предизвикаат анархија, даночно затајување и измами. Исто така, без успешен притисок и поттикнувања за другите бизниси да мрднат над мали претпријатија, опциите за работа и натаму ќе бидат лимитирани, а оние кои ќе бидат прернасочени од затворените професии ќе нема каде да одат.

Што е следно?

За волја на вистината, Грција од 2009 година наваму презема чекори без преседан за да ги оствари надворешните побарувања. Даночните приходи како процент од БДП-то се наближуваат кон просекот на ОЕЦД. Сиот поврат на данок од 2003 година наваму е регистриран на интернет, со што ѝ се овозможува на државата да ги споредува информациите. Но, отако прибирањето на даноците на имот порасна, на хартија, од 500 милиони евра на 3,5 милијарди евра за две години, не зачудува тоа што реалната наплата е во застој. Сепак, реформските мерки го намалија дефицитот од 15,4 проценти од БДП-то на 3,5 проценти за само пет години – потфат за пофалба.

Цената на овој напредок беше енормна: невработеност, беда и политичка нестабилност. Позицијата на Грција во Европа и натаму е загрозена. Натаму, наголемо се очекува најновите фискални цели предвидени од грчките доверители да предизвикаат уште поголема рецесија, со што реформите ќе се соочат со уште поголем ризик. Прокрустовите кратења во јавниот сектор, освен што ќе ги осакатат социјалните придобивки, ќе остават државата со намален и деморализиран персонал, со кој ќе треба да се соочи со сé похеркуловската задача да се спроведе реформите. А ако не се зафати со закоравените интереси и со реформите, Грција ќе ги промаши сите цели – и тогаш „грегзит“-от ќе стане вистинска закана.

Некои го потикнуваат отпорот на општеството со тоа што се фокусираат на неодамнешните вработувања. Со невработеност од речиси 26 проценти, некои вработувања незибежно ќе се толкуваат како замена за социјална помош. Ако сака да ги постигне целите, Грција, наместо тоа, треба да се фокусира на процедурални заштеди и ефикасност, а не да остави уште повеќе луѓе без работа. Според една проценка, во периодот пред кризата неефикасноста на грчката бирократија ја чинела земјата 14 милијарди евра годишно, речиси колку што изнесуваше грчкиот дефицит во 2007 година. Некаков напредок е постигнат. На пример, секоја година граѓаните губеа десеттици милиони работни часови само во чекањето во редиците за плаќање на сметките и на даноците. Сега сите сметки се автоматизирани. Секако, ова е само врвот на леденикот, но за да се зграпчат потенцијалните придобивки потребно е време и организација, а и двете во моментов недостасуваат.

За да се случи вистинска реформа, на Грција прво ѝ се потребни три нешта. Прво, ѝ треба нова визија за нејзините граѓански служби. Работењето за државата треба да е постигнување, како што е во другите напредни демократии, а не замена за социјална помош. Талентираните американски студенти, кои имаат фрлено око на Стејт дипартментот, на пример, знаат дека ќе мора да направат безброј обиди пред да ја постигнат својата цел. Како и да е, ова значи дека платите и бенефициите, исто така, мора да бидат конкурентни. Пазарната економија бара цврсти државни институции, а за таквите мора да се плати.

Второ, на Грција ѝ е потребна институционална помош за да ги присили богатите затајувачи на данок да си ги платат своите обврски и да ги почитуваат правилата. Исто така, мора да ги присили елитите да ги декларираат домашните приходи (тековната даночна иницијатива граѓаните да ги доставуваат сметките од лекарите не е доволно силна). Даночењето на елитите нема да ги затвори сите фискални дупки, но кога богатите ги одбегнуваат даноците, масата население не гледа причина и таа да не го прави истото.

И конечно, соработката и прогресивната ефикасност треба да бидат поддржани од потикнувања, на пример фискални. Митот за благонадежниот претприемач закатанчен од корумпираната држава е само еден дел од приказната. Другиот е дека ако малите и семејните бизниси и дуќани, како и професионалците, не бидат турнати кон соработка и прогресивна ефикасност, вработувањето ќе се влечка и растот ќе биде нееднаков, а со тоа и социјално исклучив.

Без напредок на сите овие фронтови, Грција ќе остане она што била отсекогаш, сиромашна држава со неколкумина богати граѓани./крај/мф/сс

Извор: Макфакс