Шеснаесетгодишно девојче од Скопје, чии родители се веќе пет години разведени и немаат никаков меѓусебен контакт, ја има таа среќа нејзините родители подеднакво да бидат присутни во нејзиниот живот и да не бидат поделени на примарен и секундарен родител.

Оваа привилегија ѝ била овозможена благодарение на високата свест на нејзината мајка, која иако го добила старателството над детето и има нарушени односи со поранешниот сопруг, во ниту еден момент не помислила да ѝ ги ускрати секојдневните контакти со татко ѝ.

Мајката во разговор за Макфакс вели дека одлуката нејзината ќерка да има видување со нејзиниот татко буквално секој ден, ја донела без размислување, самостојно, без ничие влијание или сугестија.

„Мојата ќерка е поврзана со татко ѝ, знам колку тој ѝ значи и знам колку секое дете има потреба од татко. Впрочем и јас бев и сé уште сум многу поврзана со мојот татко и знам колку тоа значи“, вели нашата соговорничка, која сакаше да остане анонимна.

Ниту во еден миг не помислила, преку ограничување на видувањата со детето, да „ги расчистува сметките“ со поранешниот сопруг, иако тој на почетокот не плаќал редовно алиментација, а еднаш за одредено недоразбирање дури ја пријавил и во полиција, поради што таа минала неколку часа во станица.

За неа е несфатливо однесувањето на оние мајки кои децата ги користат како инструмент за „пазарање“ со поранешните сопрузи и не дозволуваат децата да имаат почести контакти со таткото. Им порачува да си ги голтнат суетите, да разговараат со своите деца, без разлика на возраста на детето, да го слушнат нивниот глас и да го стават интересот на детето на прво место.

„Не можам да сфатам во XXI век да постои дискриминација кон мажите како татковци и да им се дозволува да имаат само минимално видување со децата по развод. Тоа треба да се укине. Ако се боревме за рамноправност како жени, и успеавме да станеме директорки, министерки, докторки, професорки, треба да се заложиме да се укине оваа дискриминација кон мажите“, вели ова мајка, која без размислување застана зад Иницијативата за измена на законот за семејство, со кој би се вовело поделено старателство и заедничка одговорност по разводот.

Нејзината професија е поврзана со работа со деца, а од искуствата што ги има како педагог, вели дека оние деца кои имаат ограничени видувања со еден родител по разводот се поповлечени од останатите деца.

На нашата забелешка каде ќерката се чувствува дома, дали кај мајка си или кај татко си, со оглед дека подеднакво време минува на двете места, таа вели дека тоа што нејзината ќерка има два дома може да биде само предност, а не недостаток.

На нејзиното лице може да се препознае среќа, поради фактот што нејзината ќерка се развива во вистинска личност, полна со самодоверба, без никакви предрасуди, па дури секогаш им помага и им дава совети на оние деца кои потешко го поднесуваат разводот на родителите.

Дискриминиран татко, депримирано дете

Ова е само еден од поретките примери, наспроти повеќето во коишто едниот родител, во најголем случај таткото, има крајно ограничено видување со своето дете по разводот.

Голем е бројот на примери во коишто децата се лишени од љубовта на другиот родител, што се должи на постоечките закони, со кои неретко на таткото му се даваат само 14 часа месечно видување со своето дете.

Овие родители велат дека минуваат низ вистинска голгота, а тешко им паѓа кога на децата не знаат како да им објаснат зошто не можат повеќе да ги гледаат или зошто, на пример, не можат да ги однесат или да ги земат од училиште.

Најголем апсурд е, велат тие, тоа што вашето дете може да го гледа секој – за време на спортски натпревар, приредба, претстава, на улица – но ако појдете вие да го гледате, ризикувате да се соочите со кривична пријава.

Славе Павловски, електроинженер од Скопје, кој има и диплома за аниматор, педагог и забавувач и често работи со деца, својата ќерка има можност да ја види само неколку часа месечно, и тоа најчесто на улица.

По разводот, неговата сопруга со ќерката се преселила во едно помало место, стотина километри оддалечено од Скопје. Центарот за социјални работи донел решение со кое Славе може да остварува контакт со својата ќерка секоја втора недела во месецот од 12 до 17 часот и секоја втора среда од 17 до 19 часот.

За да ја види својата ќерка, Славе мора да патува најмалку 200 километри, а контактот со детето му е најчесто на улица. Кога е девојчето втора смена на училиште, терминот во среда му пропаѓа, а неретко се случува, поради дејноста со којашто се занимава, да биде службено зафатен и во неделата, кога треба да има видување со својата ќерка.

Тој нема можност ќеркичката да ја однесе во својот дом, а неговата мајка од здравствени причини повеќе не може да патува за да оствари контакт со својата внука.

Славе над 13 години работи со деца и има меѓународна диплома за забавување деца. Често е ангажиран од скопските игротеки да ги анимира децата и да приредува разни перформанси, а летно време организира едукативен камп во Претор, каде што има деца од најразлична возраст, кои се тука без своите родители и за нив се грижи Славе. Покрај ова, Славе секој ден по два три часа се грижи за едно дете со посебни потреби, на барање на неговите родители.

Тој со задоволство го покажува компјутерот полн со фотографии, на кои се гледаат насмеани и пресреќни деца, како уживаат во игрите со Славе, кој со тажни очи ќе ве праша „Како е можно сиве овие деца да ги правам среќни, а моето дете не можам?“.

Вели дека по разводот на почетокот минувал низ вистински пекол, бидејќи поранешната сопруга не му давала воопшто да го реализира предвиденото видување со нивната ќерка, а од локалната полициска станица не сакале да го евидентираат случајот.

Против Славе дури била поднесена и кривична пријава за „нарушување на образовниот процес“ на неговата ќерка, бидејќи за нејзиниот роденден дошол во училиштето со торта, за што вели дека добил и претходна согласност преку смс порака од поранешната сопруга, но и покрај тој бил пријавен.

Славе се сомнева дека неговата ќерка попуштила со успехот во училиштето по разводот, а според негова проценка, таа е депресивна поради разделеноста со својот татко и плаче кога треба да заврши нивната средба.

Тој гледа голема надеж во Иницијативата за промена на законот, со кој би му се овозможило многу повеќе да се гледа со своето дете.

„Со новиот закон очекувам многу повеќе да се гледам со своето дете. Тоа е голема надеж за мене. Промената на Законот е добра и за сите идни генерации. Не посакувам никому да се разведе, но кога ќе се разведуваат луѓето, нема повеќе да се прават вакви родови дискриминации, затоа што колку мајката е вредна за едно дете, толку е и таткото вреден за тоа дете“, вели Славе Павловски во разговор за Макфакс.

Приватните психолозите ја поддржуваат иницијативата

Психолозите имаат поделени мислења околу оваа тема. Иницијативата ја поддржуваат помладите психолози и оние кои работат приватно, додека оние со подолг стаж и вработените во државните институции сметаат дека предложените законски измени не се соодветни.

Надица Скепароска-Петковска од Советувалиштето Мозаик ја поддржува иницијативата  за воведување на заедничко старателство, истакнувајќи дека е неопходно детето да се гледа со двата родитела по разводот, но смета дека треба да се воведе во практиката на начин кој е најсоодветен и за децата и за родителите.

„Во зависност од возраста на детето треба да се направат услови како тоа најповолно ќе се изведе. За детето не е поволно еден ден да биде кај едниот родител еден ден кај другиот. Она што е најповолно за децата е и по разводот тие да имаат стабилна и константна средина, константно живеалиште, со можност да ги гледаат родителите што е можно почесто“, изјави Скепароска-Петковска за Макфакс.

Според неа, заедничкото старателство е модел кој во одредени случаи е тежок за родителите, со оглед на тоа што тие треба да се однесуваат како да се сé уште во брак, а во случаи каде претходно постоеле несогласувања меѓу сопружниците, кавги па дури и насилство, овој модел потешко функционира по развод.

„Тука предлагам дополнително советување или медијација од стручни лица со двајцата родители околу тоа како најдобро да го менаџираат заедничкото старателство, а притоа да нема дополнителни конфликти. На детето најмалку му е потребно да гледа двајца родители кои никако не можат да се договорат колку часа, каде и како ќе се гледа детето со родителот со кој не живее постојано“, укажува Скепароска-Петковска.

Нашата соговорничка, која е магистер по клиничка психологија, вели дека разводот за секое дете претставува стрес.

„Секое дете го доживува разводот стресно, но сепак во зависност од својата конституција и возраст, детето одговара на одреден начин. Некои деца тагуваат и го очекуваат денот кога родителите ќе се вратат повторно заедно, некои деца продолжуваат натаму потиснувајќи ја тагата, некои деца се лутат на родителите зошто се разделиле и зошто не е сѐ како порано“, рече Скепароска-Петковска.

Во нејзината пракса со деца на разведени родители среќавала најразлични примери, при што истакнува дека оние деца кои имаат ограничено видување со едниот родител се понесигурни и пооптоварени од децата кои имаат непречено видување со двата родитела.

„Најдобрите примери се оние каде разводот настанал спогодбено, детето најчесто живее со мајката и може да го види таткото кога ќе посака и кога ќе може. Во тој случај детето е запознаено дека родителите не се согласувале, дека живеат одвоено и дека се секогаш тука за него. Има и случаи каде родителите после разводот се среќаваат заедно со детето, поминуваат одредено време заедно и разговараат што е најповолно за детето. Дури и случаи каде детето оди на годишен одмор со едниот, па со другиот родител. Во тие случаи детето се чувствува сигурно, сакано и заштитено и има изградено заемна доверба со двата родитела“, вели Скепароска-Петковска.

Според неа, овие примери се показател дека на еден начин веќе постои модел на заедничко старателство кое не е законски регулирано.

„Од друга страна, пак, децата каде има ограничено видување, живеат во несигурност кога повторно ќе го видат другиот родител, па имаат прашања од типот: како ќе биде кога ќе го видат и колку време ќе имаат да поминат заедно? Тоа дополнително го оптоварува детето и задава дополнителни грижи“, истакнува Скепароска-Петковска.

Нашата соговорничка нагласува дека не би требало да има поделба на главен и спореден родител по разводот.

„Самите називи главен и спореден родител поттикнуваат на започнување на игри на моќ помеѓу родителите. Главниот родител доминира и казнува преку детето а споредниот родител се чувствува како жртва. Во тој триаголник се одвиваат многу психолошки игри кои не се поволни ниту за возрасните а најмалку за децата. После разводот партнерите не се веќе сопружници, но засекогаш остануваат родители и тука нема главен и спореден родител“, рече Скепароска-Петковска.

Психолозите во државните институции резервирани

Од Министерството за труд и социјална политика не успеавме да добиеме став.  Иако ни беше ветено дека писмено ќе ни го достават нивното мислење во врска со Иницијативата за измена на законот за семејство, сé уште не добивме известување.

Сепак, успеавме да добиеме мислење на психолози кои работат во надлежни државни институции. Тие укажуваат дека многу внимателно треба да се разледа оваа иницијатива, да не се избрзува и, пред сé, интересите на детето да бидат на прво место.

Весна Самоиловска, психолог при Центарот за социјални дејности, вели дека најважно од сѐ е родителите по разводот, да ги остават суетите на страна, и да се договараат меѓусебно за доброто на детето.

На нашата забелешка дека постојат родители кај кои е невозможно постигнување на договор, таа вели дека во тој случај се поставува прашањето дали тие родители се воопшто подобни за родителство.

„Најдобро за детето е родителите да се договараат меѓусебно, а доколку тоа самите не можат да го направат, треба да побараат помош од советувалиштата кои постојат при Центрите за социјална работа, тука е Центарот за ментално здравје, а во последно време се отворија и многу приватни институции“, вели Самоиловска.

Таа посочи еден пример на успешно медијаторство неодамна во Кочани, кој резултирал со договор на родителите, по што двајцата доброволно побарале де се укине решението со кое на едниот родител му било ограничено видувањето со нивното дете.

Искуствата покажуваат дека стриктна примена на термините за видување кои се одредуваат со акт не се добри за децата, бидејќи детето не може секогаш да биде подготвено точно во минута за да му се предаде на другиот родители.

Од тие причини Самоиловска апелирара до родителите да бидат малку пофлексибилни и да не се пријавуваат меѓусебно во полиција, бидејќи тоа е на штета на детето.

Самоиловска учествуваше на јавната дебата организирана од групата родители кои се залагаат за промена на законот, при што се стекнала со првичен впечаток дека се работи за еден вид борба на лична борба на татковците, а интересот на децата е ставен во втор план.

„Треба многу внимателно да се пристапи кон оваа тема и интересот на детето да се стави на прво место. Деновиве имавме еден случај во кој татко по упорно убедување на поранешната сопруга и на институции издејствува зголемување на видувањето со децата, но само по една недела дојде и рече ‘јас не можам, ова е тешко за мене’“, истакнува Самоиловска.

И нејзина колешка од државна институција со 35 години искуство има сличен став и смета дека треба да се разговара на оваа тема и да се направи истражување, но нејзино лично мислење е дека не треба да има законска измена со којашто ќе се воведе задолжително поделено старателство.

„Сметам дека е тоа неизводливо. Не е добро детето постојано да го менува домот, а да не зборуваме дека тоа е невозможно за оние деца чии родители живеат во различни градови“, вели нашата соговорничка, која нагласи дека искажува лично мислење, а не став на институцијата во која работи.

Таа смета дека наместо да се менува закон, потребно е да се менува менталитетот на луѓето, бидејќи и постојниот закон не ги ограничува родителите, кај кои не е доделено детето, да имаат повеќе видување со децата.

„Во случаи кога тимот од Центарот за социјални работи ќе процени дека во интерес на детето е да има повеќе видување со децата, ќе донесе таква одлука и тука не постои никакво законско ограничување“, вели нашата соговорничка, којашто сепак, признава дека постојат примери во кои на едниот родител неправедно му е ограничено времето на видување со своето дете.

Можен ли е договор при нерамноправна положба

Токму за ова забелешки имаат и родителите кои ја понесоа Иницијативата за промена на законот за семејство.

Наум Рибароски истакнува дека кога тој се разведувал во решението изготвено од Центарот за социјални работи, со кое со децата може да помине два викенди месечно, било наведено дека двајцата родители се добри, но оти децата биле малку повеќе поврзани со мајката.

„Ако е така, зошто тогаш многу повеќе време ги доделија децата кај мајката, а не само малку повеќе, како што стои во образложението. Покрај ова, кога тимот го правеше увидот во мојот дом не беа присутни децата и не може да знаат како јас го минувам времето со нив и колку децата се блиски со мене“, вели Рибароски, додавајќи дека се стекнува впечаток оти увидите се прават само про-форма.

За него се спорни и сугестиите на надлежните дека двајцата родители треба се договараат, бидејќи, вели дека е тешко со некого да се договарате, кога тој однапред е во повластена положба и знае дека, доколку нема договор, одлуката на институциите ќе биде во негова полза.

„Кога ќе стават двајцата во рамноправна положба, полесно ќе се дојде до договор, бидејќи едниот родител нема да настапува од позиција на надмоќ и нема децата да ги користи како инструмент за пресметка“, смета Рибароски.

Мотивот за оваа иницијатива е да се смени сегашната несфатлива практика децата при развод да се доделуваат на едниот родител, а другиот да добива крајно ограничено видување, во кое најчесто е 5-6 пати месечно, има ситуации во кои родителите само по 14 часови го гледаат децата, а има и примери во кои родител со години не може да си го видат детето. Сегашната ситуација предизвикува трагедии, отуѓување на детето од едниот родител, иако тој родител сака да го гледа детето.

Рибароски не очекува веднаш да се смени законот, особено доколку се има предвид актуелната политичка ситуација и период во кој претстојат избори, но истакнува дека е значајно овој проблем да се актуелизира што повеќе во јавноста.

Постоечкиот закон е многу општ и секој може да прави како сака, се носат субјективни решенија и нема објективна рамка, вели Рибароски.

Тој вели дека темата побудила интерес во јавноста и кај надлежните органи,при што постои согласност дека има потреба да се менуваат работите, но кај надлежните нема согласност за закон за поделено старателство.

Рибароски смета дека е контрадикторно тоа што од една страна се истакнува дека  закон за поделено старателство би бил штетен за  детето, но од друга страна доколку двајца родители договорат заедничко старателство Центарот за социјални работи веднаш го прифаќа таквиот договор.

„Сегашното законско решение креира проблеми и дискриминира еден родител, иако и тој е тука за детето“, вели Рибароски и додава дека ниту една институција не го следи развојот на детето после разводот.

„Не се само родителите на децата дискриминирани, тука се бабата, дедото, тетка, чичко, вујко. Секоја година бројот на разводи се зголемува драстично. Статистичките податоци покажуваат дека има над 2.000 разводи годишно. Според груба проценка има барем 1.000 деца секоја година на кои им е ограничено видувањето со другиот родител. Кога на тоа ќе се додадат другите роднини, баби тетки, значи бројот на незадоволни луѓе се зголемува на 5.000 до 6.000 и оваа појава е како плима“, вели Рибароски.

Тој нагласува дека мора да се прилагодат законите на новата ситуација и дека постоечкиот закон е донесен во време кога имало многу помалку разводи.

Држави со ваков закон имаат позитивни искуства

Искуствата во државите кои законски вовеле рамноправно родителство по развод се многу позитивни. Прва ваков закон донела Шведска во 1976 година, со цел благосостојба на децата, неселективна родова еднаквост на сите полиња и активна политика за родова еднаквост.

Спроведено  било истражување во Шведска на над 172.000 деца дека, при што учествувале деца чии родители не се разведени, деца во кои подеднакво се присутни родителите по разводот, деца со повеќе минато време со еден родители и деца кои растат само со еден родител. Притоа е забележано дека процентот на деца со психосоматски проблеми е најмал кај оние чии родители не се разведени, а само малку е поголем кај оние деца кои минуваат еднакво време со двата родители, додека кај останатите две групи овој процент е повисок.

Истражувањето во Шведска покажало дека децата кои поминуваат еднакво време со двајцата родители покажуваат помал ризик кон емоционални проблеми и немаат проблем со прилагодување во средината.

Одделувањето од едниот родител после разводот кај детето предизвикува сериозен губиток на социјален, економски и човечки капитал и потенцијал и има девастирачки ефект по неговиот психосоцијален и емоционален живот.

И други истражувања во светот покажале дека има придобивките од рамноправно родителство кај децата, при што се потенцира дека ова е најдобрата можна опција после развод и најблиска до еднојадрено семејство, со неа полесно се пребродува  стресот од разводот, значајно е присуство на двајцата родители и по развод, има највисоко измерено задоволство, драстично е намален ризик од асоцијално однесување, а поголем е успех во училиштето и во спортот.

Придобивките за родителите се: Минимизирање на стресот од разводот, Елиминирање на борбата за тоа кој ќе го добие родителското право над детето, Поголема професионална стабилност и напредување, Избегнување на економски ризична и социјално ранлива група, Повеќе можност за социјализација во слободните периоди и Поголем мотив за евентуално влегување во нов брак.

Европските тенденциите се Пресумпција на еднакво родителство во разводните постапки, Еднаква појдовна основа за родителите кога не можат да се договорат, Воведување законски гарантирано минимално време од 30-35 отсто, Акумулирање и флексибилно надоместување на пропуштеното време со децата./крај/мф/ап